پنهان و آشکار کودتای ترکیه

نویسنده: صادق ملکی، کار شناس و تحلیلگر ارشد سیاسی
دیپلماسی ایرانی:

کودتای ترکیه با یک پارادوکس مواجه است. در حالی که برخی از مقامات ترک، آمریکا را متهم به دست داشتن در کودتا می کنند، آمریکا آن را به شدت تکذیب می کند. بخشی از این پارادوکس را باید در چارچوب سیاست های تنبیهی اردوغان توسط آمریکا و امتیازگیری اردوغان از واشنگتن ارزیابی کرد. تاکید بر تحویل فتح الله گولن رهبر جنبش خدمت از سوی ترکیه، فارغ از خطرات مترتب از او برای اردوغان، برای آن است که آمریکا بپذیرد در ارتباط با ترکیه تنها قدرت و مرجع مراجعه باید اردوغان باشد.
بدیهی است که وجود پایگاه اینجرلیک و سفارت آمریکا با بیش از هزار پرسنل در آنکارا، زمینه ساز اشراف اطلاعاتی، نظامی، امنیتی و حتی اقتصادی آمریکا در ترکیه باشد. با توجه به این بستر در نگاه حداقلی امکان ندارد آمریکا از عملیات نظامی در وسعت کودتا در ترکیه بی خبر باشد. اما خبردار بودن به تنهایی نمی تواند عامل دخالت به نفع یکی از طرفین ذی نفع باشد. سیاست مبتنی بر صبر و انتظار، دخالت یا عدم دخالت هر یک در سناریوهای مختلف قابل طرح و تحلیل است. آمریکا و هر کشوری در توان آن، دارای سیاست های چندوجهی و تاکتیکی مختلف و راهبردهای متنوع و جایگزین است که با توجه به شرایط از آن استفاده می کنند.
با وجود آنکه ترکیه متحد غرب بوده و روابطی استراتژیک و خاص با آمریکا دارد، روابط ترک ها در سطوح سیاسی و نظامی با غرب و به طور مشخص با آمریکا همواره با بیم و امید همراه بوده است. اگرچه این روند از گذشته تا امروز همچنان ادامه داشته و دارد اما بخش عمده مقامات و رهبران احزاب و نظامیان ترکیه با آگاهی از قدرت تاثیرگذاری آمریکا بر تحولات ترکیه همواره نزدیکی به آمریکا را مهم ترین عوامل تثبیت قدرت خود دانسته و اعتقاد دارند آمریکا یک عنصر غیرقابل حذف در معادلات قدرت در ترکیه است.
وقوع کودتا در ترکیه شوکی همگانی بود و کمتر کسی انتظار آن را داشت. اگرچه گفته می شود ترکیه کشور کودتاهاست، اما این برداشت حاصل ترکیه دیروز بود. شکست کودتا نشان داد ترکیه امروز، ترکیه دیروز نیست. مردم با شکست کودتا نشان دادند در صحنه سیاسی مهم ترین معادله قدرت نه نظامیان و نه حتی سیاسیون بلکه مردم هستند. از نگاهی کودتا رخ داد، تا برداشت ها از صحنه قدرت و سیاست، از قطعیت برخوردار نباشد. برای ایران، ترک ها و منطقه درک تاثیرات ابعاد، اهداف و نقش های پشت پرده این کودتا بر تحولات این کشور و منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است.
در حالی که مردم ترکیه در فضای بیم و امید، شادمان از شکست کودتا در میادین حضور دارند، به نظر می رسد در تحلیل کودتا در کنار توجه به لایه ها و سطوح آشکار، تعمیق در مورد لایه های پنهان این کودتا نیز امری ضروری است. به نظر می رسد ضروری است تا تمامی مقامات ترکیه و منطقه بدان توجه ای ویژه داشته باشند. شکست کودتا اتفاقی میمون بوده و نشان داد که ترکیه از دوران کودتا ها عبور کرده است. در مواجهه با کودتا، احزاب و مردم ترکیه تصویر مدنی و جامعه ای توسعه یافته از خود را نزد جهانیان به نمایش گذاشتند.
در برخورد و تحلیل این کودتا دو برداشت عمده مبتنی بر نمایشی بودن یا واقعی بودن آن البته بیشتر در ایران مطرح شد. به نظر می رسد اولویت دادن به هر یک از این دو نگاه بستگی به منظر و جایگاهی دارد که با آن کودتا تحلیل می شود. پس از کودتا فارغ از موج سواری و تبدیل تهدید ناشی از کودتا به یک فرصت توسط اردوغان و تیمش، از منظر داخلی با توجه به آسیب های امنیتی، سیاسی و اقتصادی و از همه مهمتر در خطر قرار گرفتن کشور و دولت ترکیه و مجموعه واکنش ها، پذیرش نمایشی بودن کودتا دور از ذهن است. اما از منظری دیگر اگر این پیش فرض را بپذیرم که آمریکا مهم ترین بازیگر صحنه تحولات ترکیه است، می توان با توجه به دسترسی اطلاعاتی آمریکا و سیاست های چند وجهی و پیچیده واشنگتن در ترکیه و منطقه، کودتا را نمایش قدرت آمریکا نه به هدف سرنگونی دولت حزب عدلت و توسعه بلکه به هدف اصلاح رفتار و تنبیه اردوغان تلقی کرد.
در پروژه ای بزرگ تر هدف کودتا می تواند تضعیف توان ملی ترکیه به طور خاص تضعیف نظامیان این کشور به هدف زمینه سازی برای طرح ها و چیدمان های داخلی و منطقه ای باشد. کشوری که ارتش تضعیف و تحقیر شده داشته باشد، در مقابل خطرات مترتب بر امنیت داخلی و خارجی قابلیت دفاع از منافع ملی را نخواهد داشت. تضعیف ارتش ایران پس از انقلاب زمینه ساز حمله عراق به کشورمان بود. انحلال ارتش عراق از عوامل ظهور داعش و بی ثباتی و ناامنی امروز این کشور است. انحلال ارتش آلمان و ژاپن از سوی متفقین و تاثیرات آن در معادلات قدرت در دنیای پس از جنگ دوم خود گواهی دیگر بر نقش ارتش قدرتمند در معادلات قدرت است. با توجه به این ملاحظات داشتن ارتش قوی همراه با مردم، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.
توجه داشته باشیم از گذشته تا امروز ترک ها عنصری نظامی بوده اند و این مشخصه اصلی و ویژگی غالب آنان بوده است. ورود ترک ها به دنیای اسلام نیز نه در لباس دیوانی بلکه در قالب نظامی بوده و تاسیس امپراتوری عثمانی نیز حاصل آتاترک نظامی و با تکیه بر روحیه نظامی گری آنان بوده است. آتاترک و همراه او اینونو، دو نظامی ای بودند که ترکیه جدید را بر ویرانه های امپراتوری عثمانی بنا کردند. ترک ها حتی بر ای تقویت روحیهٔ نظامی گری به نقل از پیامبر اسلام روی آورده اند که فرمانده و سربازان فاتح بیزانس (استانبول) از منظر پیامبر بزرگ ترین فرمانده و سربازان اسلام هستند. این تلقی ترک ها از خویش از دلایل ماندگاری پانصد ساله امپراتوری عثمانی است.
جایگاه، محبوبیت و قدرت مانور نظامیان در صحنه سیاسی ترکیه در دوران جمهوریت بر این بستر و عقبه تاریخی تکیه داشته و دارد. غازی، عسگر و سرباز حضور و نقش محوری در فرهنگ ترک ها داشته است.
با تاسیس جمهوریت، نظامیان خود را صاحب، وارث و حافظ ترکیه و نظام دانسته و در معادله قدرت جایگاه راس هرم را برای خود تعریف کرده و در قانون اساسی به آن هویت حقوقی دادند. نظامیان ترکیه خود را فارغ از این که حافظان اصلی کشور در برابر خطرات حاصله از تجزیه طلبی، ارتجاع و... می دانستند، خود را مهم ترین عاملان توسعه کشور نیز تلقی می کردند. کودتاها نیز حاصل این نگاه بوده است. آتاترک موسس جمهوری بود اما ترکیه آتاترک با دموکراسی میانه ای نداشت. در سال های پس از جنگ دوم، با فشار آمریکا و در چارچوپ طرح مارشال، به هدف دموکراتیزه شدن ساختار و تنوع سازی معادلات قدرت در ترکیه، این کشور وارد دوران چندحزبی شد. هدف این تحول در بخشی مهمی کاهش قدرت نظامیان بود. با پیروزی حزب دموکرات به رهبری عدنان مندرس عملا ترکیه وارد دوران جدید شد. پس از جنگ دوم و تقویت جایگاه آمریکا در تحولات ترکیه واشنگتن با تمام بازیگران داخلی ترکیه ارتباط تنگاتنگ داشته و بنابر مصالح و ضرورت ها از آنان استفاده کرده است. البته این سخن به معنای نادیده گرفتن نقش ملی رهبران، مردم و احزاب در شکل گیری روندهای سیاسی و... نیست. با مدنظر قرار دادن سیاست چندوجهی و پیچیده و قدرت ارتباطات وسیع آمریکا در ترکیه، واشنگتن برای هر شرایطی راهبرد و طرح جایگزین دارد. در طول سال ها امریکا معمولا تحولات در ترکیه را با رویکرد برد – برد با درصد بالا و پائین به سود خود مدیریت کرده است. توجه به نوع ارتباطات نظامیان و سیاسیون ترکیه در طول سال های پس از جنگ دوم، نه در سیاست اعلامی بلکه سیاست اعمالی اثبات این نگاه است که همگی آنان کم و بیش با آمریکا در ارتباط بوده و این ارتباطات در بسیاری از مواقع از سر اجبار بوده است. برای آمریکا تامین منافع با توجه به شرایط مهمترین عنصر تاثیرگذار در انتخاب ها و سیاست ها در قبال تحولات ترکیه بوده است. توجه داشته باشید در کنار ملاحظات مختلف در روی کار آمدن عدنان مندرس در ترکیه، تضعیف نظامیان نیز مدنظر آمریکا بود اما هنگامی که دوره مصرف نخست وزیر پایان یافت، آمریکا حتی مانع اعدام مندرس توسط نظامیان نیز نشد. ارتباطات آمریکا با نظامیان و سیاسیون و تاثیرگذاری در معادلات قدرت با سنگین کردن وزنه خود در مقاطع مختلف به سود یکی با فراز و نشیب هایی ادامه داشت. کودتای کنعان اورن در ۱۹۸۰ برای تنظیم معادلات داخلی ترکیه و در بخشی برای مصون نگه داشتن ترکیه از موج انقلاب ایران، با حمایت آمریکا، آخرین کودتای سخت افزاری بود که در نهایت از آن نیز اوزال برخاست.
پس از فروپاشی شوروی و با تغییرات رخ داده در نظام بین الملل در روند جهانی شدن معادلات و ساختارهای تنطیم کننده قدرت باید از ساختارهای سنتی، سخت افزاری به ساختارهای مدرن و نرم افزاری تغییر می یافت. در منطقه خاورمیانه ترکیه مهم ترین هدف این تغییر بود. در تعریف جدید آمریکا نظامیان ترکیه دیگر نمی بایست در راس هرم قدرت می ماندند. در کشورهای تحت نفوذ آمریکا از جمله ترکیه، در یک روند بلند مدت سازوکاری تنظیم کننده معادلات قدرت می بایست از سخت افزاری به نرم افزاری تغییر می کرد. با فراهم شدن زمینه ظهور اوزال این دوره آغاز و در دوران اردوغان و حزب عدالت و توسعه این روند شتاب یافته و ترکیه دچار تحولی بزرگ شد. اوزال در ایجاد تحول سیاسی نتوانست همچون حوزه اقتصاد موفق باشد اما تفاوت کودتای پست مدرن ۲۸ فوریه ۱۹۹۷ با کودتای اورن خود بیانگر تغییر موقعیت نظامیان در ساختار ترکیه بود.
در دوران حکومت حزب عدالت و توسعه تمامی ساختارهای ترکیه از جمله موقعیت نظامیان ترکیه دچار بازتعریفی بنیادی شد. بهانه افشای کودتای بالیوز (پتک آهنین) سبب تسریع در روند تصفیه نظامیان از سال ۲۰۰۸ شده و بسترساز تغییراتی شد که نظامیان تحت امر سیاسیون قرار بگیرند. البته این روند آسان نبوده و بسیاری اعتقاد دارند مرگ اوزال و فرمانده ژندارمری ترکیه در آن زمان، بحران اقتصادی ۲۰۰۱ در زمان دولت اجویت، حاصل این چالش و هزینه این تغییرات بوده است. عدم توجه به این روند خود سبب عدم درک کودتای اخیر خواهد شد.
حذف و تضعیف نظامیان ترک از معادلات قدرت که حداقل بخش مهمی از مردم ترکیه نگاه مثبتی به آنان داشته و آنان را حافظان نظام می دانند، می تواند کمک بزرگی به طرح های آینده آمریکا در رابطه با ترکیه و منطقه باشد. با تحقق کامل روند تضعیف ارتش ترکیه، آمریکا می تواند در موقع ضروری با هزینه و مشکلات کمتری پروژه ظهور دولت کرد در عراق، سوریه و حتی ترکیه را فراهم کند. البته برخی نیز اعتقاد دارند با دموکراتیزه کردن منطقه و ترکیه، کردها به جای واگرایی بسوی همگرایی با کشورهایی که درون آن قرار دارند خواهند رفت که پرداخت به آن در حوصله این مقال نیست.
ترکیه در حالی ژنرال ها و سران عالی رتبه نظامی خود را تنبیه، تصفیه و مجازت می کند که خود درگیر بحران کردی بوده و منطقه نیز درگیر بحرانی جدی است که خیزش کردی و تروریست داعش مظهر آن است. ارتشی که تحقیر شود، انگیزه مقابله نخواهد داشت. ترکیه چون مصر، عراق و سوریه نیست، لذا پروژه تضعیف توان ملی که بخشی از آن قدرت و قابلیت نظامیان است باید در قالب طرحی پیچیده و زیرکانه پیگیری شود تا در زمان مناسب و در موقعیت حساس پیاده شود. این سخن به معنای حمایت از کودتا یا برای تقویت میلیتاریسم نیست. دوران کودتا نه در ترکیه بلکه در جهان به سر آمده است. نظامیان نباید صدای سیاسی داشته باشند. ارتش بزرگی قابل تحسین است که در اطاعت سیاسیون باشد. ارتش حق دخالت در سیاست را نداشته و تمامی بسترهای این دخالت باید مسدود شود. اما نباید از طرح های پیچیده غفلت کرد. عراق نه هسته ای بود نه بم اتم داشت اما آمریکا و طراحان بین المللی امروز از عراق بیش از یک کشور، یک نام ساخته اند. سر بریدن سرباز ترک به اندازه و شاید بیشتر از بمباران پارلمان ترکیه تنفرآمیز باشد.
نکته آخر آن که کودتا را مردم شکست دادند، اما نباید کودتا بهانه کودتای دیگری باشد. موج فزاینده دستگیری های رخ داده در ترکیه این شبهه و نگرانی را ایجاد کرده که با تحریک خوی استبدادی و تمامیت خواهی اردوغان، صحنه سیاسی ترکیه به جای حرکت به سوی تعمیق دموکراسی، به سوی دیکتاتوری برود که بهانه آن را کودتای ۱۵ جولای فراهم کرده است. مردم، احزاب و حتی حزب عدالت و توسعه نباید به شکل گیری این روند اجازه بدهند. هزینه های این انتخاب اردوغان بر سیاست های داخلی و خارجی غیرقابل جبران خواهد بود زیرا در شرایط بحرانی احتمالی دیگر نه مردم و نه نظامیان خواهند بود تا ترکیه و او را از خطر برهانند. اگر ترکیه به سمت اقتدارگرایی و حذف مخالفان سوق یابد در آینده، تحول امروز ترکیه بیشتر درک خواهد شد.