قاچاق هسته‌ای در قفقاز را جدی بگیریم

نویسنده: پترا پوسگا

دیپلماسی ایرانی: این روز ها امنیت هسته ای در مرکز توجه جهانی قرار دارد اما چارچوب گسترده پادمان های بین المللی به طور روزافزونی ناکارآمد به نظر می رسند. در عصر معاصر که تهدیدهای نامتقارن علیه امنیت، جزو جدی ترین تهدید ها به شمار می روند، زمان آن رسیده که تهدید دستیابی بازیگران سرکش به مواد و تجهیزاتی مورد نیاز برای ساخت تسلیحات هسته ای را کاهش داد. در این میان، قفقاز جنوبی، به عنوان حیاط خلوت روسیه، منطقه ای است که جلوگیری از دستیابی گروه ها و بازیگران شورشی به تسلیحات هسته ای (یا مواد مورد نیاز برای ساخت آن) بسیار جدی است.

قفقاز جنوبی با وجود بی ثباتی های بسیار ژئوپلیتیک، اکنون درگیر چالش جدی دیگری شده و آن خطر اشاعه تسلیحات هسته ‎ای از این منطقه به نقاط دیگر جهان است. به همین دلیل است که ارمنستان اخیرا از اقداماتی در یک محدوده زمانی معین با هدف ایجاد ظرفیت هسته ای خود پرده برداری کرده است؛ مساله ای که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. ارمنستان همچنین باید پاسخی جسورانه مبنی بر اطمینان از امنیت پایدار منطقه دریافت کنند.

بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، ارمنستان سابقه قاچاق غیرقانونی مواد هسته ای و دیگر مواد رادیو اکتیو را دارد. به گزارش آژانس، بیشترین جا به جایی های غیرقانونی در نواحی مرکزی این کشور و گرجستان روی داده است، به طوری که آژانس به این نتیجه رسیده این گذرگاهی مرسوم برای قاچاق مواد هسته ای است. اسناد و مدارک بیشتری برای اثبات این ادعا وجود دارد؛ از جمله تعداد زیاد شهروندان ارمنی که در جریان فعالیت قاچاق هسته ای دستگیر شده اند. علاوه بر این، برخی از موارد قاچاق که در گزارش های رسمی ذکر شده، حاکی از آن است که تمرکز عمده فعالیت های قاچاق بر روی موادی است که می تواند در ساخت تسلیحات هسته ای مورد استفاده قرار بگیرد. همچنین گزارش هایی از قاچاق سایر مواد رادیواکتیوی که می توانند برای اهداف جایگزین استفاده شوند، مانند ساخت بمب های کثیف، نیز وجود دارد. از آنجایی که همواره بیشتر توجه ها معطوف به تسلیحات هسته ای است، این تهدید (بمب های کثیف) هم نباید به هیچ عنوان دستکم گرفته شود.

آوریل ۲۰۱۶ و تنها چند روز پس از این که فعالیت های غیرقانونی توسط کنترل مرزی فاش شد، گرانت باگراتیان، نخست وزیر پیشین ارمنستان، با این ادعا که ارمنستان قابلیت های هسته ای دارد و این توانایی را دارد که قابلیت های خود را در این زمینه توسعه دهد، جامعه بین الملل را تکان داد. مهم ترین دلیل ارمنستان برای داشتن تسلیحات هسته ای توان بازدارندگی در برابر همسایگانی چون ترکیه و جمهوری آذربایجان است: به طور خاص، منصرف کردن آنان از توسل به اقدامات تهاجمی در سیاست خارجی و کاهش تهدید های بالقوه علیه تمامیت ارضی ارمنستان، به ویژه در مناطق مورد مناقشه.

حتی اگر ترکیه و شبکه اطلاعاتی این کشور فورا ادعای ارامنه مبنی بر تهدید همسایه ها را رد کرده و این اقدامات ایروان را تلاشی شکست خورده برای بالا بردن اهمیت استراتژیک این کشور عنوان کنند، جامعه جهانی باید برای بررسی این ادعا ها علاقه بیشتری از خود نشان دهد. چرا که اگر این ادعا ها ثابت شود یک بی ثباتی جدی نه فقط منطقه که جهان را تهدید خواهد کرد.

فعالیت هایی که اخیرا در منطقه قفقاز جنوبی شناسایی شده، نشان می دهد که تلاش های قابل توجهی برای قاچاق و فروش غیرقانونی اورانیوم ۲۳۸ صورت گرفته است، که رادیواکتیو با درصد بالاست. در این میان آنچه که بر این نگرانی می افزاید، این است که بیشتر این فعالیت ها در منطقه شدیدا بی ثبات و ناآرام مرزی جمهوری آذربایجان و گرجستان است که تحت کنترل جدایی طلبان قره باغ و اوستیای جنوبی است و همین مساله نشان می دهد که فعالیت های غیرقانونی می تواند در نقاط کور امنیتی رشد و نمو داشته باشد.

ارتباط ایرانیان با این مساله نیز حائز توجه است. ارمنستان با ایران که تا تصویب طرح جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۵ در مرکز توجه جامعه جهانی بود هم مرز است. ظاهرا قرار است که برجام، توانایی هسته ای تهران را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده و یک نظام بین المللی را برای نظارت بر انطباق برنامه های هسته ای ایران با مقررات تعیین شده ایجاد کند. با این حال نگرانی ها نسبت به آینده برنامه های هسته ای ایران همچنان به قوت خود باقی است. شمار زیاد کامیون هایی که میان ایران و ارمنستان در رفت و آمد هستند این سوءظن که دقیقا چه چیزی جابه جا می شود را افزایش می دهد.

مساله روسیه نیز هست. ایروان از زمان جدایی از اتحادیه جماهیر شوروی رابطه بسیار نزدیکی با مسکو داشته و زمانی که صحبت از حفظ امنیت، تمامیت ارضی و استقلال سیاسی به میان می آید ارمنستان کاملا به روسیه وابسته است. روسیه البته یکی از اعضای باشگاه نخبگان هسته ای است و یکی از بیشترین ذخایر هسته ای در جهان را دارد. ذخایری که البته بازمانده دوران جنگ سرد است.

این نگرانی وجود دارد که برخی مواد هسته ای که تلاش دارند تا از طریق اوستیای جنوبی به ارمنستان راه پیدا کنند، بر اساس برخی گزارش ها، مربوط به تاسیسات هسته ای روسیه باشند. البته جای تعجبی هم ندارد، چرا که روسیه تامین کننده سوخت هسته ای تنها نیروگاه هسته ای ارمنستان (متسامور) است که حدود ۴۰ درصد از برق این کشور را تولید می کند. اما خود این راکتور هسته ای نیز نشان دهنده حقیقت دیگری از تهدیدهای هسته ای است که در ارمنستان وجود دارد. این راکتور بسیار قدیمی است و هیچ حفاظی ندارد. همچنین مکانیسم های ایمنی مناسبی برای اطمینان از نظارت کافی بر عملیات های این راکتور ها اندیشنده نشده است. جهان به تازگی سی امین سالگرد فاجعه چرنوبیل را پشت سر گذاشته، اما این بسیار تکان دهنده است که بدانیم احتمال زیادی برای تکرار این فاجعه در همان نزدیکی وجود دارد.

منبع: نشنال اینترست/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/۳۰