سفر روحانی به اروپا؛ گذر به سیاست خارجی کنشگر

نویسنده: محمدمهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: سفر رییس جمهور به اروپا فصلی تازه در روابط اقتصادی ایران با قاره سبز است. اهمیت و تاثیرگذاری این سفر بر مناسبات تولید و تجارت و کل سپهر اقتصاد ایران را از منظر بعضی تحلیلگران بی سابقه دانسته اند. از این رو بی دلیل نیست که اکثر نقد و نظرها درباره این سفر متمرکز بر بعد اقتصادی آن بوده است. در عین حال نباید نادیده گرفت که نشستن رییس جمهور ایران و سران اروپایی در دو سوی یک میز، لزوما معنا و مفهوم سیاسی عمیقی خواهد داشت.

تاریخ بیش از چهار قرن اخیر کشور ما در نسبت با کشورهای اروپایی هم تعریف می شود. سیاستمداران ایرانی طی این دوران طولانی همه گونه رفتاری از اروپا دیده و طیفی گوناگون از راهبردها و تاکتیک ها را برای تنظیم و پیشبرد منافع کشور در این ارتباط آزموده اند: تخاصم، جنگ سرد، بی طرفی، انزوای خود خواسته، انزوای اجباری، همکاری، ائتلاف، نیابت، اتحاد استراتژیک؛ به این ترتیب بیراه نیست اگر بگوییم سیاستگذاران و سیاستمداران ایرانی با این پشتوانه تجربی عملاً به کارشناسان و متخصصان ارتباط با اروپا تبدیل شده اند. آنچه روشن است اینکه ایران نمی تواند اروپا را نادیده بگیرد و به وضوح اروپا هم چنین وضعیتی دارد. حال نکته اینجاست که در پی یکی از پرتنش ترین دوران های ارتباط ایران و اروپا، اکنون که سرفصلی تازه در روابط دو طرف آغاز شده، راهبردپردازان ایرانی چه طرحی برای تامین امنیت و منافع ملی در ارتباط با اروپا در سر دارند؟

دستگاه دیپلماتیک کشور طی دو سال گذشته با بسیج همه توان خود توانست در حوزه غالب کردن گفتمان دیپلماتیک سربلند شود. با پشت سر گذاشتن گردنه خطرناک پرونده هسته ای، کشور عملاً از حالت فضای روانی تهدید محور عبور کرد و با ورود به آستانه ثبات، اکنون در حال تجربه فضای ذهنی فرصت محور است. اگر در مرحله پیشین بنیاد کار بر دیپلماسی واکنشی بود اکنون دوران دیپلماسی کنشی رسیده است و آشکار است که دیپلماسی ابتکاری که قصدش ساختن و بهبود و رفاه است بسیار دشوارتر از دیپلماسی مقاومت و پایداری است.

در چنین شرایط تاریخی به نظر می رسد فضای معنایی عملکرد سیاست خارجی و امنیتی کشور نیازمند یک طرح کلان است که به دقت انتخاب و با وسواس اجرا شود. با بررسی و تحلیل عملکرد کشور طی همین فرصت کوتاه و با سنجش پرتوهایی که از رفتار سیاستمداران و دیپلمات های کشور ارسال می شود، می توان گفت که مسیر کلی کشور به سمت سیاست خارجی توسعه گراست. ایده سیاست خارجی توسعه گرا که اخیرا در ایران مورد طرح و نقد قرار گرفته را به خلاصه ترین شکل ممکن می توان به عنوان راهکاری برای تحقق چشم انداز ایران پیشرفته در بستر بین المللی و با ابزار سیاست خارجی تعریف کرد. بر این اساس سه راهبرد اصلی سیاست خارجی توسعه گرا عبارتند از:

1. جذب منابع بین المللی برای توسعه: یک کشور هرچند به لحاظ داخلی غنی باشد، توانایی تأمین تمامی منابع مورد نیاز خود را در روند توسعه ندارد. از این رو به ناگزیر باید بخشی از این منابع را از محیط بین المللی کسب کند.

2.  ایجاد و حفظ ثبات در محیط امنیتی: بین ثبات و امکان پیشبرد توسعه رابطه مستقیم و تنگاتنگی وجود دارد. اگر آشوب و اغتشاش روند مسلط در محیط امنیتی یک بازیگر باشد، طبیعی است که بخش اصلی زمان و توان آن بازیگر صرف مقابله با تهدیدات محیطی می شود و فرصتی برای پیشبرد توسعه باقی نمی ماند.

3.  تصویرسازی یک کشور به عنوان فرصت جمعی: سومین کارکرد پراهمیت سیاست خارجی در تحقق اهداف توسعه ای یک کشور، تصویرسازی آن به عنوان فرصتی جمعی است، به گونه ای که اولاً رشد و توسعه آن تهدیدی برای سایرین تلقی نشود و ثانیاً اکثریت آنها این روند را فرصتی برای خود تلقی کنند.

بر این اساس آنچه اکنون در تعمیق روابط اقتصادی و سیاسی ایران با اروپا می بینیم، فرازی از یک راهبرد بلند مدت بر اساس الگوی سیاست خارجی توسعه گراست، که نتیجه آن تبدیل جمهوری اسلامی ایران به قدرت فعال و کنشگر در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، انرژی و ... خواهد بود. با این وجود کامیابی کشور در ایفای نقش فعال و کنشگر، مستلزم بسیج توان فکری و اجرایی همه دستگاه های داخلی و برخورد کارشناسانه و هوشمندانه با مسائل و بحران های پیچیده منطقه ای و جهانی است.

انتشار اولیه: شنبه 10 بهمن 1394 / انتشار مجدد: شنبه 17 بهمن 1394