کشورهای صادرکننده گاز در آستانه فصلی نو

نویسنده: محمدمهدی مظاهری، استاد دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: در حالی که جهان همچنان در شوک و نگرانی حاصل از گسترش اقدامات تروریستی گروه داعش علیه کشورهای مختلف و تهدید این گروه افراط گرا به تکرار و ادامه این حملات است، جمهوری اسلامی ایران به عنوان مرکز ثبات و امنیت در خاورمیانه میزبان یک نشست مهم بین المللی، جهت تبادل نظر بزرگترین صادرکنندگان کالای استراتژیک و پر اهمیت «گاز» است. با گذشت کمتر از پنج ماه از توافق هسته ای، اینک کشورمان میزبان قدرت های جهانی اثرگذار در حوزه گاز شده است.

مجمع کشورهای صادرکننده گاز یا اوپک گازی که به اختصار (GECF) نامیده می شود، سازمان تازه بنیانی است که در سال ٢٠٠١ پیشنهاد تشکیل آن از سوی جمهوری اسلامی ایران مطرح گردید و در سال 2008 اساسنامه آن به تصویب رسید. هر چند هدف اصلی این سازمان ایجاد هماهنگی بین صادرکنندگان بزرگ گاز در میزان تولید، سقف صادرات و کنترل قیمت گاز طبیعی در سطح جهانی بوده است؛ اما متأسفانه تاکنون این اهداف جنبه عملی به خود نگرفته اند و این امر دلایل متعددی دارد.

در درجه نخست اوپک گازی طیفی از کشورها را با منافع و رویکردهای متنوع در بر می گیرد. ایران، روسیه و قطر به دلایل مختلف، از جمله دارا بودن حجم ذخایر از جمله مهمترین بازیگران بازارهای انرژی محسوب می شوند. با این حال نوع روابط این کشورها و راهبرد هر کدام برای تعقیب منافع خود در حوزۀ انرژی، تأثیر تعیین کننده ای بر عملکرد و جایگاه مجمع کشورهای صادرکننده گاز داشته است. متأسفانه در سال های اخیر، شرایط مناسبی برای همکاری این کشورها مهیا نبوده است. از یکسو جمهوری اسلامی ایران به دلیل گرفتاری در پرونده هسته ای و تحریم های ناشی از آن، از ایفای نقش واقعی خود در بازارهای انرژی باز مانده و با وجود پیشتاز بودن در راه اندازی و ایجاد این مجمع مهم جهانی، مقدورات کافی برای رهبری و عملیاتی ساختن اهداف آن را نداشته است. روس ها نیز در سال های گذشته بیشتر ترجیح می دادند به طور انفرادی در بازار حضور داشته باشند و از برخی محدودیت ها نظیر سهمیه بندی تولید و صادرات و رعایت محدودیت قیمت، نظیر آنچه در اوپک نفتی وجود دارد، رها باشند. از سوی دیگر قطر نیز به دلیل عضویت در شورای همکاری خلیج فارس و روابط تنگاتنگ با کشورهای غربی بویژه آمریکا، خواهان تشکیل و تقویت سازمانی که به افزایش قدرت ایران کمک کرده و مصرف کنندگان غربی را به وحشت بیندازد، نبوده است.

در درجه دوم کشورهای خارج از این مجمع نیز تمایلی به قدرت گیری و نقش آفرینی آن نداشته و با تمام قدرت می کوشند کشورهای عضو آن را از اتخاذ تصمیمات مهم در راستای اهداف مجمع باز دارند. کشورهایی از جمله عربستان، امارات، آمریکا و کانادا که خود منابع عظیمی از گاز را در اختیار دارند، اما عضو مجمع جهانی صادرکنندگان نیستند و تقویت این مجمع را به ضرر منافع و جایگاه خود در بازارهای انرژی ارزیابی می کنند. آمریکا به عنوان اصلی ترین مخالف، تضاد منافع جدی با دو کشور اصلی مجمع یعنی ایران و روسیه دارد و بنابراین از اتحاد استراتژیک این دو کشور به ویژه در منطقه حساس خاورمیانه هراس دارد. عربستان نیز به دلیل سیاست های تقابل گرایانه اش با ایران و البته روسیه در سوریه و یمن، از شکل گیری هر تشکیلاتی که به تقویت قدرت این دو رقیبش منجر شود واهمه دارد. اتحادیه اروپا نیز تشکیل هر سازمانی که کشورهای صادرکننده گاز را به یکدیگر نزدیک کند، تهدیدی مستقیم برای آینده تأمین انرژی خود می داند و به همراه آمریکا از نفوذ خود برای تأثیر گذاری بر تصمیمات کشورهای عضو مجمع استفاده می کند. این چالش ها سبب شده است که به دلیل اختلاف منافع، فقدان انسجام و اراده جدی در بین اعضا، نشست های مجمع کشورهای صادرکننده گاز بیشتر جنبه صوری و نمایشی داشته و نتایجی جز تصمیمات سیاسی و آئین نامه ای به دنبال نداشته باشد. با این حال به نظر می رسد در وضعیت فعلی روابط بین الملل، شرایط به گونه ای تغییر کرده است که کفه ترازو را به سمت افزایش نقش این مجمع تقویت خواهد کرد.

از یکسو نگرانی های زیست محیطی و افزایش حساسیت دولت ها و ملت ها به حفظ محیط زیست، استفاده از انرژی های پاک را در صدر اولویت های کشورهای مصرف کننده قرار داده است. بر اساس پیش بینی بریتیش پترولیوم (BP)، تقاضا برای گاز بیشترین رشد را در میان سوخت های فسیلی تا سال ٢٠٣٥ میلادی خواهد داشت و سالانه 1.9 درصد به آن افزوده می شود که بالاترین این رشد به خصوص در قاره آسیا خواهد بود.

از سوی دیگر تغییر سیاست های روسیه در یکسال اخیر و علاقه مندی آن به مشارکت جدی تر در مسائل بین المللی و تقابل آن با غرب می تواند به ایفای نقش جدی تر آن در مجمع کشورهای صادرکننده گاز کمک کرده و همراستا با سیاست های ایران درصدد عملیاتی کردن اهداف این مجمع باشد. بنابراین برگزاری سومین نشست این مجمع در تهران نه تنها اقتدار دیپلماسی ایران را در آستانه لغو تحریم ها به رخ همسایگان و جهانیان می کشاند؛ بلکه می تواند سرآغازی برای نقش جدی تر کشورهای صادرکننده گاز در بازارهای جهانی انرژی باشد.