تأملی بر سخنان هوشمندانه رهبری

سیدمحمدصادق خرازی، معاون پیشین وزارت خارجه

جمهوری اسلامی ایران به مدد تلاش بی تکلف آحاد ملت و جهان بینی و ژرف نگری رهبری معظم انقلاب اسلامی، به عنوان کشوری تأثیرگذار نه تنها در معادلات منطقه ای بلکه در مناسبات بین المللی به رسمیت پذیرفته شده است. این نکته مهم مورد اعتراف صریح همگان، از رقیبان تا رفیقان قرار گرفته است. روزگاری ایران را به ماجراجویی متهم می کردند ولی ایران عزیز اینک به عنوان لنگرگاه امنیت و ثبات در منطقه و پشتوانه چارچوبی برای حل مشکلات ارزیابی می شود. سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با مسئولان و کارگزاران حج از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و می توان ابعاد مختلف و گوناگونی را از منطق انقلاب اسلامی، منطق قدرت عظیم بازدارنده امروز ایران و منطق روشنگری و آگاهی بخش آن در جهان اسلام و منطق دفاع از حقوق بشر را در آن جست وجو کرد. موضوع سخن ایشان اگرچه حادثه تلخ حج سال جاری بود ولی دامنه بحث، عظیم تر و گسترده تر بوده و نیازمند آسیب شناسی است. کمی تأمل در حوادث پدیدآمده در اجتماعات مردمی در همه جای جهان نشانگر توان دولت ها، ثبات دولت ها و اقتدار دولت هاست و از این منظر می توان چنین گفت که دولت سعودی در چند جبهه خود را چنان درگیر کرده است که توان و لیاقت برگزاری و اداره کنگره عظیم و تاریخی مناسک حج را ندارد؛ از یک سو خود را در یمن درگیر تجاوز آشکار به ملت مظلوم و همسایه خود کرده است و از سویی دیگر بخش عمده ای از توان دفاع و امنیت خود را در حمایت از گروه ها و نیروهای التقاطی و تکفیری هزینه کرده و در سوریه، عراق، یمن، پاکستان، افغانستان و لیبی، بخش نیروهای امنیتی و گارد ملی خود را هزینه کرده است که به تبع آن، کاهش توان ملی در امنیت داخلی این کشور به وضوح دیده می شود. از سویی دیگر هیأت حاکمه سعودی به جای آنکه به نصیحت خردمندان دنیای اسلام و حتی برخی از همسایگان خود توجه کند، دست همکاری و دوستی به سوی نتانیاهو و برخی متحدان عرب دراز کرده است و لابی در داخل آمریکا، یک چرخش استراتژیک در هیأت حاکمه جدید عربستان سعودی به شمار می رود که تاکنون هم به جز برخی حرکت های ایذایی نتیجه ای نداشته بلکه میلیاردها دلار هزینه شد تا فضای رسانه ای و فضای مراکز تصمیم سازی سیاسی، امنیتی، نظامی و نیز افکار عمومی را علیه امنیت و ثبات در منطقه برانگیزانند. 

بدون شک بخش مهمی از این هزینه ها، توهمات و اشتباهات استراتژیک سعودی به قدرت و اهمیت ایران مربوط می شود، آنچه در این میان اهمیت دارد صرف پذیرش هماوردی ایران برای تأثیرگذاری در حوزه پیرامونی است.
با یک بررسی اجمالی از حوادث گذشته که حین انجام مناسک حج به وقوع پیوسته و هر کدام فجایع انسانی عظیمی پدید آورده است، بیشتر به اهمیت آسیب شناسی مدیریت ضعیف عربستان سعودی پی خواهیم برد. در بستر تاریخ، گاهشمار حوادث حج به شرح زیر است:
۱۹ آذر سال ۱۳۵۴ هجری شمسی (۱۰ دسامبر سال ۱۹۷۵) – حریق وسیعی بر اثر انفجار کپسول گاز در چادر زائران، بیش از ٢٠٠ زائر را در آتش می سوزاند.
۲۹ آبان ۱۳۵۸ (۲۰ نوامبر ۱۹۷۹) – حمله مردان مسلح مخالف حکومت سعودی به مسجدالحرام و گروگان گیری ده ها زائر، هجوم مأموران امنیتی به داخل محل و درگیری ها ۱۵۰ کشته و ۵۶۰ زخمی بر جای می گذارد.

۹ مرداد ۱۳۶۶ (۳۱ ژوئیه ۱۹۸۷) – زائران ایرانی که قصد برپایی راهپیمایی برائت از مشرکین را داشتند با مخالفت نیروهای امنیتی سعودی روبه رو می شوند. در جریان زدوخورد بین حجاج معترض ایرانی و مأموران امنیتی سعودی بیش از ۴۰۰ نفر شهید می شوند.
۱۹ تیر ۱۳۶۸ (۱۰ ژوئیه ۱۹۸۹)- در دو حمله در خارج از مسجدالحرام یک نفر کشته می شود و ۱۶ نفر زخمی می شوند. ۱۶ شهروند شیعه کویتی محکوم و چند هفته بعد اعدام می شوند.
۱۱ تیر ۱۳۶۹ (۲ ژوئیه ۱۹۹۰) – بر اثر ازدحام، از کار افتادن دستگاه تهویه هوا و هرج ومرج داخل تونلی منتهی به اماکن مذهبی مکه، هزار و ٤٢٦ نفر بر اثر خفگی و ماندن زیر دست وپا جان می بازند.
۳ خرداد ۱۳۷۳ (۲۴ مه ۱۹۹۴) – در ازدحام و هرج ومرج در مراسم پرتاب سنگ در منا ۲۷۰ نفر زیر دست وپا جا مانده و جان خود را از دست می دهند.
۱۷ اردیبهشت ۱۳۷۴ (۷ مه ۱۹۹۵) – بر اثر حریق در چادر زائران، سه نفر جان خود را از دست داده و ۹۹ نفر مجروح می شوند.
۲۶ فروردین ۱۳۷۶ (۱۵ آوریل ۱۹۹۷) – حریق عظیمی در اردوگاه زائران بالغ بر ۳۴۰ نفر کشته و هزار و ٥٠٠ نفر زخمی بر جای می گذارد.
۲۰ فروردین ۱۳۷۷ (۹ آوریل ۱۹۹۸) – در ازدحام و هرج ومرج در منا حداقل ۱۱۸ نفر کشته و ۱۸۰ نفر زخمی می شوند.
۱۵ اسفند ۱۳۷۹ (۵ مارس ۲۰۰۱) – ۳۵ زائر ازجمله ۲۳ زن در مراسم سنگ پرانی زیر دست وپا جان خود را از دست می دهند. 
۲۲ بهمن ۱۳۸۱ (۱۱ فوریه ۲۰۰۳) – ۱۴ زائر ازجمله شش زن در مراسم منا جان می بازند.
۱۲ بهمن ۱۳۸۲ (۱ فوریه ۲۰۰۴) – ازدحام و هرج ومرج در مراسم سنگ اندازی، ۲۵۱ کشته و صدها مجروح به بار می آورد.
۳ بهمن ۱۳۸۳ (۲۲ ژانویه ۲۰۰۵) – در مراسم رمی جمرات در منا سه زائر زیر دست و پا کشته می شوند.
۱۶ دی ۱۳۸۴ (۶ ژانویه ۲۰۰۶) – فروریزی هتلی در مرکز مکه ۷۶ کشته بر جای می نهد.
۲۲ دی ۱۳۸۴ (۱۲ ژانویه ۲۰۰۶) – بیش از ۳۶۰ زائر در ازدحام و هرج ومرج در مراسم سنگ اندازی در منا کشته می شوند.
۲۰ شهریور ۱۳۹۴ (۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵) – سقوط یک جرثقیل در مسجدالحرام، حدود ۱۱۰ کشته و نزدیک به ۴۰۰ زخمی بر جای می گذارد.
۲ مهر ۱۳۹۴ (۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵) – ازدحام و هرج ومرج در مراسم «رمی جمرات» در منا بیش از چندهزارنفر کشته و بالغ بر بیش از سه هزار نفر زخمی به بار می آورد.
تصور و تصویری که درباره عربستان سعودی اینک وجود دارد ناشی از فقدان ظرفیت ها و توانایی های بالفعل و بالقوه سیستم ناکارآمد عربستان سعودی است، اینکه به چه میزان این بحران به جهان بینی دولت جوان زده و بی تجربه از یک سو و پیرسالاری فرتوت مربوط می شود. بالاخره اینکه در شرایط جدید دنیای اسلام و کشور های منطقه چگونه می باید به مسئولیت ها و وظایف و توقعات برانگیخته و پدیدآمده جامه عمل بپوشانند و مسئولیت بین المللی ناشی از شرایط جدید چیست و مسئولیت ها و محدودیت های برآمده از آن چگونه باید مورد توجه واقع شود؟ دقت فرمایید سخن نگارنده فقط در مورد تغییر خط مشی و سیاست دولت عربستان نیست، بلکه در مورد رفتار و کیفیت تعامل مدعیان جهانی و سازمان های حقوق بشری و نهاد های بین المللی است که یا در سکوت یا حمایت یا بی توجهی به عمق حوادث انسانی توسط یک دولت بلندپرواز و رفتار آن با دیگران، از خود نه تنها مسئولیتی نشان نمی دهند حتی نسبت به فجایع انسانی نیز واکنش جانبدارانه آنها، تعدی و بی لیاقتی سعودی ها را آشکارتر کرده است.

جان سخن در این است که در چنین حوادث و وقایعی، چه الزاماتی وجود دارد یا چگونه باید پدید آید که در برابر این قبیل خطاهای آشکار به چه الزامات قانونی و با چه سازوکاری در چارچوب دو نهاد مهم منطقه ای و بین المللی یعنی سازمان کنفرانس اسلامی و شورای امنیت سازمان ملل متحد باید تمسک جست. اگر دیروز و امروز جهان بی توجه به جان هزاران انسان بی پناه است، الزاما این همه ادعای جهانی و حقوق بشری نمی تواند نسبت به حوادث آینده بی تفاوت بنشیند. نمی توان مناسک حج را در بستر جدول بندی های قطبی و طائفی خلاصه کرد یا در توطئه و رقابت و خصومتی مذهبی و منطقه ای ارزیابی کرد. مسئله حج در آنجا که به ما مربوط می شود این است که مسجدالحرام و مدینه منوره و مکه مکرمه گرانیگاه تمامی کسانی است که مسلمان انگاشته می شوند. این تصور که دولتی مدعی مسئولیت مراسم حج و مدعی برقراری امنیت آحاد مردم باشد اما با وجود اشتباهات فاحش، پاسخ گوی ملت ها و دولت ها نباشد در دنیای جدید نیازمند بازنگری جهانی است. ممکن است کسانی این نکته را نپذیرند، اما مسئله این است که واقعیت های اجتماعی و سیاسی در تجربه جهانی بر اساس تلقی و باور عمومی شکل می گیرد و واقعیت پیدا می کند. امروز افکار عمومی جهان به واقعه تلخ حج امسال این گونه می نگرند و با توجه به همین نکته است که نگاه انتقادآمیز خود را متوجه دولت سعودی و حامیان شریکانشان کرده اند. 
جمهوری اسلامی ایران نمی تواند نسبت به آلام نه تنها شهروندانش بلکه امت اسلامی بی تفاوت باشد بنابراین درحال حاضر سخن در این نیست که ایران قدرت مهم تثبیت گر و آرام بخش منطقه است. صرف نظر از گذشته، هم اکنون هم با توجه به جهت گیری سیاسی و بین المللی، ایران به عنوان مهم ترین قدرت تأثیرگذار می تواند پارادایم امنیتی جدیدی را تعریف کند. چه بخواهند و چه نخواهند ژئوپلیتیک های مختلفی در جهان در حال شکل گیری است و ما نسبت به آنچه که مربوط به ایران و ایرانی می شود نمی توانیم بی تفاوت بمانیم. اگر حاکمان سعودی درک دقیقی از حوادث پیرامونی داشته باشند، مسائل فراوانی تغییر خواهد کرد. رابطه آنها با ملت ها و دولت ها و نیز رابطه شان در منطقه و اصولا رابطه آنها با همسایگان خود تغییر خواهد کرد در غیر این صورت الزامات دیگری دارد و روش های جدیدی می طلبد. این واقعیت درد مشترک دنیای اسلام است. با توجه به مبانی و اصول، باید منطق فکری و منطق رفتاری نوینی از سوی عربستان سعودی تعریف شود.
تأکید بر وحدت و اخوت اسلامی امروز نه تنها کافی نیست بلکه تأکید بیش از حد بر آن به سوءتفاهم بیشتری می انجامد. در گذشته دفاع از مظلوم و تسکین آلام حادثه دیدگان مرسوم نبود به آن علت که ایران قدرت چندان به رسمیت شناخته شده ای نبود و مشکل مهمی ایجاد نمی کرد، اما درحال حاضر این گونه نیست. ایران نه تنها باید در راستای امنیت ملی خود از خون و حقوق همه شهروندانش دفاع کند بلکه همه توان و ظرفیت سیاست خارجی خود را به کار خواهد گرفت تا هزینه و فایده رژیم های حاکم که در مقابل جمهوری اسلامی و ملت بزرگ ایران قرار گرفته اند مشخص شود. ما مجبوریم در بسیاری از موارد، برای دفاع از حقوق مردم خود و دوستان و متحدانمان از دیپلماسی فعال تری بهره گیریم و کمتر از گفتار و منطق گفتاری استفاده کنیم. چراکه این منش تعاملی درحال حاضر به معنای دخالت در امور داخلی دیگران تلقی نخواهد شد. 
مطمئنا تمایل ما در این قبیل مواقع و شرایط به حل وفصل و میانجی گری بین شیعیان و سایر طرف ها قرار خواهد گرفت ولی دستگاه دیپلماسی باید با رعایت نکاتی که لزوما باید لحاظ شود، از حقوق آحاد امت اسلامی دفاع کند و جهت استیفای حقوق، به زمان باید فرصت داد ولی در مطالبه حقوق ملت ایران و خانواده حادثه دیدگان ذره ای نباید تردید کرد.

* روزنامه شرق