اردوغان چگونه رسانه‌های ترکیه را مهار کرد؟

نویسنده: بریوان اوروچ اوغلو

دیپلماسی ایرانی: در تابستان سال 2013، ترکیه شاهد تظاهراتی گسترده بود؛ تظاهراتی که از اعتراضات زیست محیطی شروع شد و تبدیل به شورشی سرتاسری علیه حزب حاکم و رهبرش رجب طیب اردوغان گردید. اعتراضات «قزی پارک» بزرگترین تظاهرات تاریخ معاصر ترکیه علیه دولت بود. خیلی زود، رسوایی فساد مالی خانواده اردوغان نیز به آن افزوده شد. ناظران خارجی که تظاهرات را پیگیری می کردند شک داشتند که دولت بتواند از این اعتراضات جان سالم به در ببرد. اما حزب عدالت و توسعه نه تنها جان سالم به در برد، بلکه هر دو انتخابات محلی و ریاست جمهوری سال بعد را هم قبضه کرد. این اتفاق چطور افتاد؟ بخشی از پاسخ در توانایی اردوغان در انتشار ماهرانه اخبار نادرست، بکارگیری پروپاگاندا و استفاده درست از رسانه برای شکل دادن به روایت غالب در میان عامه مردم، جذب و تطمیع نخبگان، اقناع مردم در مورد توانمندی هایش و ارعاب مخالفان نهفته است.

اردوغان و طرفدارانش به جای آنکه به انتقادات پاسخ بدهند، دست پیش را گرفتند و کمپینی برای انتشار اخبار و اطلاعات نادرست به راه انداختند. نظریات توهم توطئه آنها مظنونان همیشگی را مورد هدف قرار داد: خائنان، کودتاچیان، سازمان سیا، موساد، سازمان جاسوسی انگلستان، اروپایی های حسود، نیروهای خارجی همدست سازمان های تروریستی، لابی طرفداران نرخ بالا بهره و صد البته لابی یهودیان. از سی ان ان گرفته تا بی بی سی و رویترز و فلان سازمان مردم نهاد در صربستان، مورد اتهام قرار گرفتند. مصاحبه ای جعلی از کریستین امانپور منتشر شد که در آن اعتراف می کرد که به خاطر پول تظاهرات را کلید زده است.

رسانه های طرفدار دولت ادعا کردند که معترضان وقتی از دست پلیس به یک مسجد پناه برده بودند، در آنجا اقدام به نوشیدن مشروبات الکلی کرده اند. امام جماعت مسجد مذکور این مسئله را تکذیب کرد، اما اندکی بعد به روستایی در اطراف استانبول تبعید شد. شایعاتی درباره فحشا و روابط جنسی آزاد میان تظاهرکنندگان «قزی پارک»، و جسارت آنان به یک زن محجبه نیز منتشر شد. با اینکه نادرستی تک تک این شایعات اثبات شد، اما کمپین مورد نظر در نهایت به هدف خود رسید. بسیاری از رأی دهندگان طرفدار حزب عدالت و توسعه امروز هم کماکان بر این باور هستند که تظاهرات «قزی پارک» توطئه ای علیه دولت بود.

گفتن ندارد که بیشتر رسانه های اصلی، شواهد مبتنی بر فساد دولت اردوغان و مکالمه او و پسرش را که در سال 2014 منتشر شد نادیده گرفتند. سوال اینجا است که اردوغان چگونه توانسته است رسانه های جریان اصلی را این طور تحت کنترل خود دربیاورد؟ یکی از موثرترین روش های مورد استفاده او جذب و تطمیع صاحبان رسانه های اصلی است. در حالی که رسانه های منتقد دولت همواره تحت بازرسی مالیاتی شدید هستند یا مجبور به پرداخت جریمه های سنگین می شوند، شرکت های هلدینگ رسانه ای همسو با دولت طرف قراردادهای چندین میلیارد دلاری می شوند. روزنامه نگاران مستقل نیز هدف دولت قرار می گیرند و بسیاری شغل خود را به همین خاطر از دست می دهند. در پی اعتراضات قزی پارک، حداقل 59 روزنامه نگار از کار اخراج یا مجبور به استعفا شدند. اگر این روش جواب ندهد، دولت اردوغان رو به روش های «فراقانونی» می آورد. سازمان امنیت ملی ترکیه بارها اقدام به شنود از روزنامه نگارانی کرده است که حوزه امنیت ملی را تحت پوشش دارند.

با این حال، کنترل رسانه های سنتی همیشه مؤثر نبوده است. نسل جدید ترکیه مانند همتایانشان در سرتاسر جهان، از رسانه های اجتماعی به عنوان منبع اصلی خبری خود استفاده می کنند. 92 درصد از کاربران اینترنت در ترکیه اکنون از رسانه های اجتماعی استفاده می کنند که این میزان بالاترین رقم در سطح جهان است. در اولین روزهای اعتراضات قزی پارک که رسانه های جریان اصلی حتی از اشاره به این حوادث هم خودداری می کردند، رسانه های اجتماعی تبدیل به ابزار اصلی اطلاع رسانی شدند و نقش مهمی در هماهنگی اعتراضات و جلب توجه رسانه های بین المللی ایفا کردند. دولت که از عقب ماندن در این فضا خوشحال نبود، بلافاصله بعد از اعتراضات تصمیم گرفت «ارتش» خودش را در رسانه های اجتماعی راه اندازی کند. شش هزار کارشناس رسانه های اجتماعی به استخدام درآمدند تا برای واکنش به فعالان اینترنتی منتقد دولت برنامه بچینند. در طی یک سال، حزب عدالت و توسعه تعداد کارشناسان رسانه های اجتماعی خودش را دو برابر کرده است و اکنون ده ها هزار «روبات توییتری» در اختیار دارد که ابزار کارزار رسانه ای این حزب شده اند.

علی رغم تلاش های دولت، رسانه هایی مانند توییتر و یوتیوب بعد از رسوایی فساد مالی خانواده اردوغان و مقامات عالی رتبه حزب عدالت و توسعه در سال 2013 باز هم عرصه را در اختیار گرفتند. گفته می شد که انتشاردهندگان اسناد فساد مالی، پیروان فتح الله گولن، واعظ و مبلغ مسلمان ترکیه ای بوده اند. اتکای گولنیست ها به توییتر برای انتشار فایل صوتی فساد مالی، اردوغان را تا آن حد خشمگین کرد که قسم خورد توییتر را ریشه کن کند.

علاوه بر ارعاب رسانه ها، اردوغان از مذهب نیز به عنوان عاملی برای تحکیم قدرت خودش استفاده کرده است. نظام آموزشی ترکیه روز به روز مذهبی تر می شود. فارغ التحصیلان «امام خطیب» (Imam Hatip)، مدارس مذهبی تربیت کننده مبلغان مسلمان، در استخدام های دولتی در اولویت قرار دارند. مساجد نیز تبدیل به پایگاه تبلیغات دولتی شده اند. در کشوری که 98 درصد جمعیت آن مسلمان هستند، مذهب همیشه ابزار سیاسی قدرتمندی است. برای اردوغان که خود به عنوان مبلغ، زمانی آموزش وعظ و خطابه دیده است، مذهب طبیعتاً انتخاب اول است. به گفته «شفق پاوی»، نماینده حزب مخالف جمهوری خواه خلق: «اردوغان اعتقاد دارد که قدرتی معنوی در اختیار دارد. جادوی او این است که می تواند رأی دهندگان را قانع سازد که خلیفه خدا روی زمین است.» گفته های نمایندگان خود حزب عدالت و توسعه نیز بر این حرف صحه می گذارد. «حسین شاهین»، نماینده این حزب از شهر بورسا، می گوید «باور کنید، به اعتقاد من دست زدن به نخست وزیر عزیزمان [اردوغان] عبادت است». «فوای ارسلان»، نماینده شهر «دوزجه»، اردوغان را واجد تمام صفات الهی می داند. «اسماعیل حقی اسر»، مدیر حزب عدالت و توسعه در استان «آیدین» می گوید اردوغان برای آنها مثل پیامبری دیگر است.

این هاله مذهبی اطراف اردوغان چند هدف استراتژیک را دنبال می کند. اول آنکه با چنین تعریف هایی، امکان نقد عقلانی، اتهام فساد و انتقاد به خاطر چرخش در سیاست ها منتفی می شود. جذابیت های طبقاتی این رویکرد را هم نباید نادیده گرفت. نظرسنجی ها نشان می دهد که گروه های کم درآمد، که معمولاً اسلام محافظه کارانه تری را دنبال می کنند، و گروه های با تحصیلات کمتر، معمولاً گرایش بیشتری به حزب عدالت و توسعه دارند. آنها اعتقاد دارند که کشور در مسیر درست حرکت می کند و با اعتراضات قزی پارک مخالف هستند.

مظلوم نمایی از دیگر عناصر اصلی روایت مذهبی اردوغان است. با آنکه 12 سال از حضور اردوغان در قدرت می گذرد، او هنوز می تواند هوادارانش را قانع سازد جماعت مظلومی هستند، و البته خودش مظلوم ترین آنها است. با این حال، در مقابل متحد قدیمی و دشمن کنونی، فتح الله گولن، استفاده از ابزار مذهب سخت است. بعد از جدایی اردوغان و گولن، کنار آمدن با اردوغان برای بسیاری از طرفداران حزب عدالت و توسعه که به گولن به عنوان رهبر و عالم مذهبی احترام می گذارند سخت شده است. رئیس جمهور ترکیه دست به پاکسازی حزب خودش زد تا در انتخابات ماه جولای [دو ماه پیش]، فقط مخالفان گولن وارد عرصه رقابت شوند. علی رغم تلاش های او، عدالت و توسعه ناکام ماند و برای اولین بار بعد از 13 سال، نتوانست اکثریت مطلق آراء را کسب کند.

اگر بازی با رسانه ها، ارعاب مخالفان و روایت مذهبی، نتوانند اهداف مورد نظر را برآورده سازند، اردوغان نظر هوادارانش را با یارانه و مزایای دیگر جلب می کند. پیش از انتخابات، تاجران حامی دولت با مناقصه و مردم عادی با اقلام رایگان پذیرایی می شوند. برای نمونه، در سال 2009، «تکین گزه»، ساکن شهر «تونجلی»، که بیکار بود و برای شش ماه قبض های برق خودش را نتوانسته بود بپردازد، از طرف دولت یک یخچال و یک ماشین لباسشویی رایگان هدیه گرفت.

مستبدان قرن بیست و یکم مانند اردوغان باهوش تر و منعطف تر از اسلاف خود هستند. آنها برای گریز از فشار جامعه بین الملل و مقابله با گروه های حامی حقوق مدنی و دموکراسی، رو به قتل یا حبس نمی آورند. در عوض، با تحلیل داده های کلان، دستکاری اطلاعات، کنترل رسانه های سنتی و روانه کردن سیل اخبار نادرست به سمت رسانه های اجتماعی کار خود را پیش می برند.

منبع: فارن پالیسی/ تحریریه دیپلماسی ایرانی/43