مرگ ملا عمر، مشروعیت از دست رفته

نویسنده: سید وحید ظهوری حسینی*

دیپلماسی ایرانی: از زمان ظهور داعش در افغانستان و گرایش برخی از سران طالبان به آن، آینده تشکیلات این گروه مورد پرسش قرار گرفت. اما سایه رهبری به نام ملا عمر موجب می شد تا همچنان تشکیلات به کار خود ادامه داده و بعضا به مخالفت با داعش برخیزد. از طرفی رویکردهای تازه طالبان در قبال حکومت و سهم خواهی آنها در ساختار قدرت افغانستان در کنار سفرهای هیاتی از دفتر طالبان در قطر به پاکستان، چین و بعضا ایران، حرکتی تازه بود. اما خبر مرگ ملا عمر و تایید آن توسط طالبان پرسش نخست را با چالش جدی تر مواجه می کند: آینده گروهی که خواستار سهم در ساختار قدرت افغانستان هستند، گروهی که به مقابله به داعش برخاسته است و مشروعیت این گروه در مذاکرات با دولت های همسایه. مهم تر از آن قوت بخشیدن به شایعه ای است که گفته می شود دو سال از مرگ ملا عمر می گذرد که اعضای این گروه را با یک سرخوردگی همراه خواهد کرد.

ملا عمر از ابتدا چهره ای پشت پرده بود. الگویی برای تعدادی از پیروان که به عنوان امیرالمومنین یا رهبر پیروی کنند، در حالی که هیچ شناختی از او ندارند. حال اگر جایگزینی برای ملا عمر باشد، شناخت و رهبری از او در سطح ملا عمر نخواهد بود. در عین حال یکی از موانع بزرگ داعش در افغانستان، طالبان بود. درگیری های شدیدی نیز میان طالبان و داعش صورت گرفت. گرچه در نهایت قرار بر مصالحه ای میان آن ها شده و گفته شد اگر تاریخ  مصرفی برای طالبان وجود دارد که به زودی به پایان می رسد، داعش جایگزین آنها شود. داعش سعی دارد با داشتن مرجع قوی و حامی بین المللی حضور خود در افغانستان را حفظ کند.

اما شاید مهمترین بحث، زمان مرگ ملا عمر باشد. اگر دو سال از زمان مرگ او گذشته، چه کسی یا کسانی طالبان را رهبری می کردند؟ این کلاه بزرگی بر سر پیروان ملا عمر و طالبان خواهد بود. مخفی کردن مرگ ملا عمر طی دو سال نیرنگی علیه طالبان بوده و این مخفی کاری دور نگه داشتن پیروان طالبان از حقایق است. البته این مساله جهالت آنها را نشان می دهد. ملا عمر از ابتدا چهره واضح و روشنی نداشته و تا امروز هم بدین شکل یا حداقل دو سال قبل به عنوان فردی که وجود خارجی ندارد، فعالیت می کرده است. مخفی کاری از مرگ ملا عمر موجب زیر سوال رفتن اعتقادات طالبان می شود. اینکه آنها برای چه کسی کار می کردند، از چه کسی به عنوان رهبر مذهبی یا ملا عمر پیروی می کردند؟ اکنون به نظر می رسد، اعضای طالبان به صراحت مخالفت خود را اعلام خواهند کرد و به دنبال مرجع دیگری - که اکنون احساس می شود داعش است - باشند. این موضوع زمینه را برای جایگزینی داعش به جای طالبان فراهم می آورد و تعدادی از پیروان طالبان به خدمت داعش در آیند.

موضوع دیگر رویکردی بود که طالبان در پیش گرفته بود. گرچه زمزمه های مذاکره با طالبان از زمان دولت حامد کرزی مطرح و همان زمان با مخالفت های رییس جمهور مواجه شد اما به هر روی دیدارهایی توسط هیات طالبان از دفتر قطر با مقامات پاکستان و چینی صورت گرفت. حال با گذشت دو سال از مرگ ملا عمر مشروعیت ارتباط با طالبان زیر سوال می رود. درواقع این پرسش مطرح می شود که افتتاح دفتر در قطر یا مذاکره با دولت افغانستان و پاکستان توسط چه کسی برنامه ریزی شده است؟ طالبانی که طی دو سال اخیر به دنبال سهم خواهی در دولت افغانستان بوده و مذاکراتی در این باره با مقامات پاکستانی نیز داشته اند. پاکستان و افغانستان سعی داشتند طالبان را به عنوان یک نیروی متخاصم آرام کنند. در عین حال با توجه به مسایل مالی طالبان سعی در مدیریت تجارت خود با چین و پاکستان داشت. اما با وضعیت پیش آمده، تمامی این جریان زیر سوال رفته است. امروز که مذاکره با پاکستان درباره مصالحه با طالبان صورت می گیرد، فضای مجهولی را به وجود می آورد و مذاکرات را در هاله ای از ابهام پیش می برد. در عین حال دولت افغانستان برای سهم دهی به طالبان دچار شک و تردید شده است. اینجاست که دولت به جای بحث با طالبان به دنبال این خواهد بود که این گروه را برای مقابله با داعش به خدمت خود در آورد. 

* استاد دانشگاه و رییس موسسه الکوثر افغانستان