توافق ایران برای روسیه چه معنی دارد؟

ایراس؛ هجده ماه گذشته پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل (یعنی ایالات متحده، چین، فرانسه، روسیه و بریتانیا) به همراه آلمان که در مجموع با عنوان 1+5 شناخته می شوند مذاکرات فشرده ای با ایران در زمینه مساله هسته ای داشته اند. در تاریخ دوم آوریل دو طرف چارچوب مورد توافقی را اعلام کردند که جزییات مسایل مورد مذاکره در دوره زمانی سه ماهه را مشخص می کرد.

در این پیمان جدید ایران به محدودیت هایی در زمینه تونایی تولید پولوتونیوم و غنی سازی اورانیوم پایبند خواهد بود و در مقابل تحریم های اعمال شده از سوی جامعه بین الملل بر برداشته خواهد شد. در حالی که مسایل متعددی همچنان باقی خواهد ماند، اما آنچه مشخص است این است که با توافق و تغییر اساسی در روابط ایران و غرب، روسیه از این فراینده منافع زیادی خواهد برد.

منافع امنیتی

در درجه نخست، این توافق امنیت روسیه را بالا می برد. اگرچه روسیه تاکنون به این امر معترف نشده، اما این کشور بیشترین آسیب پذیری را نسبت به سایر اعضای 1+5 در مقابل حمله اتمی ایران دارد. موشک بالستیک اخیر ایران به نام شهاب ۳، برد موثر ۲۰۰۰ کیلومتر دارد، این برد به اندازه ای نیست که به هیچ یک از دولت های 1+5 برسد؛ بلکه به غرب روسیه خواهد رسید. علاوه بر آن از آنجایی که روسیه امضا کننده پیمان منع موشک های هسته ای میان برد (Intermediate Nuclear Forces (INF) Agreement) است، نمی تواند از موشک هایی که قادر به حمله مستقیم به ایران هستند استفاده کند. با محدود کردن توانایی ایران برای  سلاح هسته ای، امنیت و اطمینانی برای روسه ایجاد خواهد شد.

حفظ جمهوری اسلامی

کاهش تهدید اتمی ایران مهم ترین سودی است که روسیه از توافق هسته ای خواهد برد. علاوه بر آن و مهم تر اینکه چنین توافقی موجب تضمین حیات جمهوری اسلامی خواهد شد، کشوری که یکی از اهداف اولیه روسیه در خاورمیانه بوده است. تمایل روسیه برای حفظ نظام فعلی نشان دهنده نگرش روسیه نسبت به نظام فعلی ایران و نقشی که در ثبات خاورمیانه دارد است و بی ثباتی در ایران می تواند تاثیر معکوس بر منافع روسیه در منطقه داشته باشد.

این مساله همچنین منعکس کننده باور روسیه است که معتقد است ایران می تواند یک شریک مطلوب برای روسیه در منطقه باشد؛ چراکه از نظر ژئوپولتیک منافع ایران همسانی نزدیکی با روسیه دارد. اگرچه یک توافق هسته ای، ایران را کاملا از فشارهای تغییر دور نمی کند اما گزینه نظامی تغییر رژیم را از روی میز بر می دارد؛ البته تا زمانی که ایران به توافق عمل کند.

منافع اقتصادی

بقای نظام ایران به همراه رفع تحریم ها، فرصت های اقتصادی مهمی را در اختیار روسیه قرار می دهد. در واقع روابط اقتصادی بین روسیه و ایران در ماه های اخیر به طرز چشم گیری افرایش یافته و دو طرف در زمینه مبادلات مالی اخیرا مذاکره کرده اند.

در نوامبر ۲۰۱۴، روسیه یک توافق چند میلیارد دلاری برای ساخت دو راکتور اتمی در بوشهر امضا کرد. روسیه علاوه بر درآمدهایی که از ساخت این دو تاسیسات به دست می آورد، می تواند به ایران سوخت اتمی برای مصرف راکتورها نیز بفروشد. این توافق نامه همچنین این گزینه را در اختیار روسیه قرار می دهد که شش راکتور دیگر در آینده بسازد.

علاوه بر این دو کشور در ماه ژانویه توافق همکاری نظامی جدیدی را با یکدیگر امضا کردند که در میان آن، انتقال تجهیزات نظامی روسیه به ایران در آینده نیز بود. در ۱۳ آوریل نیز ولادیمر پوتین اعلام کرد که محدودیت ارسال سیستم دفاع هوایی به ایران را برمیدارد که مسیر را برای انتقال اس 300 در آینده هموار می سازد. البته جزییات بیشتری از این انتقال منتشر نشده است.

روسیه تا پیش از لغو فروش اس ۳۰۰، تا مدت ها تامین کننده نظامی ایران بود و فروشی حدود ۳.۴ میلیارد دلار بین سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۰ به ایران داشت. روسیه امیدوار است که لغو تحریم های سازمان ملل منجر به از سر گیری مبادلات نظامی گسترده شود. "سرگی شویگف" وزیر دفاع روسیه نیز در سخنانی گفته بود روسیه به دنبال روابط نظامی بلند مدت با ایران است.

ارتش ایران به سلاح های مدرن نیاز دارد اما به دلیل بی اعتمادی و تنش های موجود، غرب حتی پس از توافق هسته ای تمایلی به فروش سلاح به ایران ندارد. اما به هر حال ایران به غرب برای سیستم های مهم تسلیحاتی و نظامی وابسته است. با توجه به تنش های روسیه با غرب بر سر مسایل اوکراین، ایران به روسیه احساس امنیت بیشتری برای فروش سلاح دارد.

از سوی دیگر ایران تمایل دارد تا از غرب سیستم های رایانه ای و مخابراتی و الکترونیک و سایر تجهیزات فناوری تجاری را به دست آورد؛ چراکه محصولات غربی نسبت به نمونه های روسی پیشرفته تر هستند. در همین حال روسیه به دنبال آن است تا در بازارهای خاصی همچون فناوری فضا و نفت و گاز، تجهیزات استخراج و پالایش و گسترش راه آهن پیشرو باشد. به علاوه اگر شرکت های غربی برای ورود به بازارهای ایران تردید داشته باشند، روسیه می تواند سهم بازار را در سایر جنبه های اقتصاد ایران به دست آورد. "مهدی سنایی" سفیر فعلی ایران در روسیه نیز اخیرا اشاره داشت که دو دولت به دنبال افزایش روابط دوجانبه تجاری از ۵ میلیارد دلار کنونی به ۷۰ میلیارد دلار در سال در طی سال های آتی هستند.

انرژی

یکی از پیامدهای منفی که توافق هسته ای برای روسیه خواهد داشت، افزایش رقابت با ایران در منابع نفت و گاز و بازارهای آن خواهد بود. ایران به دنبال از سر گیری صادرت گسترده نفت و گاز برای کسب درآمد های مورد نیاز اقتصاد خود است. تزریق نفت ایران به بازار تهدیدی برای کاهش بیشتر نفت در زمانی است که اقتصاد روسیه، خود به واسطه کاهش قیمت ها آسیب دیده است. افزایش صادرات گاز طبیعی ایران نیز بر قیمت های محلی گاز فشار می گذارد، خصوصا برای اروپا که در نتیجه تاثیر منفی بر اقتصاد روسیه خواهد داشت.

اما حدود یک سال زمان لازم است تا ایران تولید نفت و گاز خود را افزایش دهد و هنوز مشخص نیست که قیمت نفت و گاز در سطح فعلی باقی می مانند یا خیر. در همین حال روسیه نیز اقداماتی را برای کاهش خسارات ناشی از بازگشت ایران به بازار انجام داده است. روسیه و ایران در آگوست ۲۰۱۴، قرارداد ۲۰ میلیارد دلاری را امضا کردند که در آن روسیه ۵۰۰ هزار بشکه نفت در روز را در قبال کالا و خدمات روسی مبادله می کرد. اگرچه وزیر نفت ایران بعدها این توافق را رد کرد اما گزارش ها نشان از برقرار ماندن آن دارد. به گزارش رویترز "سرگی ریابکف" معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز در ۱۳ آوریل اعلام کرد که این پیمان برقرار است و روسیه تاکنون تجهیزات، ماشین آلات و تاسیسات ساخت و ساز را به ایران فرستاده است؛ اما سایر گزارش ها مغایر با این ادعاست.
البته افزایش تولید ایران تنها عاملی است که قیمت آینده نفت را تعیین می کند. سیاست سایر اعضای سازمان اوپک همچون عربستان سعودی که می تواند به افزایش تولید ایران واکنش نشان دهند نیز در این میان مهم است.

منافع ژئوپولتیک

روسیه از نظر ژئوپولتیک نیز از توافق هسته ای ایران سود خواهد برد، چراکه ایران پس از این توافق به عنوان دولت قدرتمند بیرون خواهد آمد که دیگر تحت فشار تحریم های بین المللی نخواهد بود و بنابراین می تواند ازمنابع انرژی خود برای کسب میلیاردها دلار درآمد استفاده کند. این امر می تواند هم موجب افزایش توانایی نظامی ایران و حمایت بهتر از متحدینش در منطقه همچون سوریه، عراق، یمن و لبنان شود.

بدین ترتیب تاثیر توافق جدید هسته ای افزایش قدرت ایران در منطقه به نسبت عربستان سعودی و اعضای شورای همکاری خلیج فارس و اسراییل است.
به طور کلی چنین نتیجه ای به نفع روسیه خواهد بود  و انگیزه زیادی برای افزایش همکاری میان ایران و روسیه در منطقه وجود خواهد داشت؛ چرا که این دو دولت اهداف ژئوپولتیک یکسانی دارند. برای مثال ایران و روسیه هردو حامی حکومت بشاراسد در سوریه هستند. ایران و روسیه همچنین در مخالفت با اقدامات عربستان سعودی در منطقه باهم متحد هستند، ایران به دلیل اختلافاتی که با حکومت سنی مذهب عربستان دارد و این کشور را بزرگترین رقیب ژئوپولتیک خود در خاورمیانه می داند و روسیه به دلیل حمایت های عربستان سعودی از رادیکالیسم سنی و تاثیری که می تواند بر روسیه بگذارد با آن مخالف است. مسکو همچنین به دلیل اقدامات اخیر عربستان برای کاهش قیمت نفت نیز ناخرسند است؛ چراکه اقتصاد روسیه را با مشکل مواجه ساخته است. در مقابل، ایالات متحده و متحدین غربی آن مدت هاست روابط خوبی با عربستان سعودی دارند.

یک حوزه ای که روسیه و ایران در مورد آن اختلاف دارند، رابطه با اسراییل است. درحالی که ایران مخالف سرسخت اسراییل است، رویکرد روسیه متفاوت است. برای مثال پوتین منافع اسراییل را در نظر گرفته و گاهی رفتار فلسطینیان را محکوم می کند. در برخی موارد و بنابر درخواست اسراییل، روسیه با لغو و یا کاهش فروش تسهیلات به ایران موافقت کرده است. در همین حال حمایت های زیادی از روسیه در اسراییل وجود دارد و بیش از ۱ میلیون شهروند اسراییلی از جماهیر شوری مهاجرت کرده اند. علاوه بر آن روسیه یک بازار صادراتی مهم برای فناوری های اسراییل و محصولات کشاورزی آن است. با این حال و با وجود اختلافات زیاد، روسیه توانسته روابط خوبی با ایران و اسراییل برقرار کند. بدین ترتیب و با توافق هسته ای، ایران و روسیه روابط نزدیک تری خواهند داشت. در آخر اینکه نتیجه تمام این ها منجر به افزایش قدرت ایران در منطقه و کاهش نفوذ آمریکا و افزایش حضور روسیه خواهد شد.

توافق هسته ای جدید که موجب قدرتمندی ایران می شود، به طور مستقیم افزایش تاثیر و نفوذ روسیه در خاورمیانه را نیز در پی خواهد داشت. در مواقعی که نیروهای مخالف ایران در خاورمیانه نیز قدرت یابند، روسیه فعال می شود؛ چرا که ایران حمایت شده از سوی روسیه می تواند منافع مسکو در منطقه را بهتر دنبال کند. غرب از این گشایش با ایران بهره برداری کرده و به فراتر از گفت و گوی هسته ای رود و با ایران در مسیرهایی وارد تعامل می شود که همگرایی نزدیک تری با غرب را فراهم می کند. با بهره برداری از این توافق برای افزایش تجارت با ایران و تشویق سرمایه گذاری غربی در اقتصاد، غرب به ایران سهم بیشتری نسبت به تنظیم روابط را می دهد. این امر می تواند در عوض مشوق های مثبتی را برای ایران ایجاد کرده تا رفتار خود در خاورمیانه را معتدل کند. اگر غرب از این فرصت استفاده نکند، روسیه آماده است تا روابط خود با ایران را بهبود بخشیده و ارتباطات اقتصادی و سیاسی اش با تهران را پس از رفع تحریم ها تقویت سازد.

متاسفانه، افزایش تجارت و سرمایه گذاری برای رفتار ایران کافی نخواهد بود. بلکه به چیز بیشتری برای گذار روابط بین ایران و غرب نیاز است؛ چرا که تمام مشوق های ژئوپولتیک فعلی در خاورمیانه به دنبال ادامه تنش با ایران است. اهداف ایران در منطقه به طور مستقیم با منافع غرب و متحدین اصلی غرب در منطقه، خصوصا عربستان سعودی و اسراییل در تضاد و درگیری است. حل این درگیری ها به گفت وگو تمام طرف ها و مصالحه واقعی نیاز دارد که دستیابی بدان دشوار است. بدون این امر اما روسیه و ایران انگیزه زیادی برای همکاری و ترویج دستورکارهای مشترک خود در خاورمیانه دارند که می تواند زمینه نفوذ روسیه در منطقه را افزایش دهد.

نویسنده: پاول ان شوارتز، عضو ارشد برنامه روسیه و اوراسیا در مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل واشنگتن؛
برگردان: بهاره رحمت، کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه علامه طباطبایی و عضو شورای نویسندگان ایراس؛
منبع: csis