سریع القلم: خاورمیانه برای مدت‌ها بی‌ثبات خواهد بود

جواب هر پرسشی را از دو منظر می دهد؛ هم توسعه و هم روابط بین الملل و اساسا بنیادهای فکری اش برمبنای این دو حوزه گذاشته شده است. جامعه ایرانی را خوب می شناسد همان طور که جامعه جهانی و نظم جهانی را. همین بنیان ها موجب می شود که پاسخ پرسش ها را از مناظر مختلف بدهد.  محمود سریع القلم، استاد دانشگاه شهید بهشتی است، اما حضور فعالی در مجامع بین المللی دارد. از جمله آنها حضور در نشست های متعدد داووس است. او توسعه در ایران را مستلزم داشتن عزم برای تغییر، حل وفصل برخی چالش ها و دستیابی به نتیجه واحد و آغاز تغییر می داند. اگرچه یادآوری می کند که برخی ویژگی های فرهنگی، انجام این تغییرات را در سطوحی سخت می کند. او برای توسعه، سیاست خارجی، انتقاد و مباحثی از این دست ٣٠ ویژگی برمی شمارد. کتاب های «عقلانیت و توسعه یافتگی ایران»، «فرهنگ سیاسی ایران» و «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» ازجمله آثار اوست که بر بحث توسعه متمرکز است. او متولد ١٣٣٨ در تهران است و در دوران مدیریت حسن روحانی بر مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام با این مؤسسه ارتباط داشته. او داشتن نقش مشاور برای رئیس جمهوری فعلی را رد می کند و می گوید هیچ سمت دولتی ای ندارد. گفت وگو با محمود سریع القلم در روزی بهاری در دفتر روزنامه انجام شد. 

در مذاکرات کمپ دیوید که چندی پیش برگزار شد، برخی از کشورهای عرب با حضور مقامات ارشدشان و برخی در سطح سران، در کمپ دیوید حضور پیدا کردند. کارشناسان زیادی معتقدند اجلاس کمپ دیوید نتوانست به نتایجی که پیش بینی شده بود، برسد. فکر می کنید در شرایط فعلی گره منطقه در کجاست؟ سران عرب در کمپ دیوید چه چیزی می خواستند؟

منطقه خاورمیانه در نظام بین الملل امروز، تنها منطقه ای است که حداقل همکاری و ائتلاف و نزدیکی منافع کشورها در آن مشاهده می شود. از نظر اقتصادی حداقل هم گرایی در این منطقه وجود دارد. از نظر سیاسی، سوءتفاهم و تضاد بنیادی بین کشورها در این منطقه وجود دارد. به لحاظ نظامی هم، کشورها استراتژی های مستقل ملی خودشان را دارند. همکاری های فرهنگی و اجتماعی وجود دارد، اما به اندازه ای نیست که کشورها را به هم نزدیک کند. براساس وضعیتی که بین کشورهای این منطقه وجود دارد، می توانیم بگوییم پرتضادترین منطقه در جهان، خاورمیانه است.

علت این ناهماهنگی و تضاد چیست؟

به لحاظ علمی و نظری، ریشه این تضاد در این است که هنوز در بسیاری از این کشورها فرایندهای کشور- ملت سازی تحقق پیدا نکرده یا ناقص است یا در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و مدت ها طول خواهدکشید تا اینکه کشورها به انسجام ملی و حل وفصل موضوع هویت در نهادهای اجتماعی شان برسند. ترکیه در مقایسه با دیگر کشورهای خاورمیانه، به مبانی ملت سازی و کشورسازی از همه نزدیک تر است. هرچند ترکیه هم در حال تکامل و تعمیق کشور- ملت سازی در داخل است. در آسیا و آمریکای لاتین، اکثر کشورها از خود، جامعه و  جهت گیری کشورشان، تعریفی دارند؛ مثلا در کشوری مانند کره جنوبی بالای ٩٠درصد مردم، اکثریت هیأت حاکمه، بخش خصوصی، سندیکاهای کارگری و جامعه روشنفکری، درباره تعریف شان از کره، اقتصاد، روابط خارجی و بنیان های قدرتمندشدن، به اجماع رسیده اند. به لحاظ نظری، به این، قرارداد اجتماعی می گوییم. وقتی در یک کشور قرارداد اجتماعی تحقق پیدا کرد، تضادهای درونی آن کم می شود و به طور طبیعی تضادهایش با محیط خارجی خود را هم به حداقل می رساند. عموم کشورهای آمریکای لاتین این وضعیت را دارند.

درحال حاضر کدام کشور مناسب ترین وضعیت در بحث قرارداد اجتماعی را دارد؟

پیشرفته ترین کشور در آمریکای لاتین از لحاظ قرارداد اجتماعی، شیلی است. مکزیک در ٢٠سال گذشته، رشد غیرقابل تصوری در ایجاد یک قرارداد اجتماعی داشته است و همین طور آرژانتین. وقتی قرارداد اجتماعی در داخل یک کشور شکل می گیرد، به همان تناسب تضادهای داخلی بسیار کم می شود و انرژی آن کشور صرف تولید قدرت می شود. هند و چین مدت هاست به این مرحله رسیده اند. ژاپن بیش از یک قرن است که این حالت را به خود گرفته است. اما در خاورمیانه، به ندرت قرارداد اجتماعی داریم. به ندرت دولتی داریم که ظرفیت آن را داشته باشد در چارچوب قرارداد اجتماعی مسائل خود را تعریف کند و منابع ملی را در چارچوب قرارداد اجتماعی به استخدام بگیرد. برای همین است که در خاورمیانه، ما این همه تضاد داریم؛ چراکه برای تحقق این مسئله، فرایندهای طولانی در پیش داریم؛ برای مثال، مصر باوجود اینکه کشور بسیار قدیمی و کهنی است، اما مصری ها درباره مواردی از این دست که از مصر چه تعریفی دارند و چگونه می خواهند ثروت تولید کنند و ماهیت روابط خارجی آنها چیست و جایگاه مفاهیمی کلیدی مانند دولت، دین، زمان، آینده، حقوق مردم یا بخش خصوصی کجاست، به تعریف های مشترک نرسیده اند. انسان هم همین گونه رشد می کند: هر انسانی که تعاریف دقیقی از مسائل داشته باشد، انسان متعادل تری است. برای همین، هرچقدر تعاریف ما، چه فردی و چه اجتماعی، کلی تر باشد، تضاد خواهیم داشت. هرچقدر جزئی تر باشد تضاد ما کمتر خواهد بود. شما اگر نصف روز با یک ژاپنی، معاشرت کنید، دقیقا می فهمید او چه رنگی را دوست دارد و تفریح برای او چه معنایی دارد، برای آینده خودش چه چارچوبی ترسیم کرده است و چه تناسبی بین خود، جامعه و کشورش وجود دارد. حتی اگر یک آدم معمولی باشد. چون او به این تعاریف رسیده است، در درون خود به یک صلح درونی رسیده است و در چارچوب آن تعاریف، زندگی می کند. در خاورمیانه به دلایل پیچیده تاریخی، ما انسان های کلی و دارای کشورهایی با تعاریف کلی هستیم. انسان ها و جوامعی که خیلی کلی حرف می زنند، در یک دایره بسته متوقف هستند. برای اینکه جامعه ای رشد کند، عموم مفاهیم باید وارد جزئیات شود. الان ما و عربستان ٣٠ سال است می گوییم باید روابط مان خوب باشد. بعد هم می گوییم صداقت و برادری داشته باشیم، همه مسلمان هستیم، اما بعدش تمام می شود! هیچ وقت نگفتیم مثلا دانشگاه های ما در چه مقطعی، چه رشته هایی، برای چه مدتی و با چه محتوایی می توانند تبادل دانشجو کنند. یا در کدام صنایع، می توانیم با همدیگر همکاری کنیم. ما روابط مان را «ریز» نکرده ایم. همیشه با تعارف و کلیات گذشته است؛ درحالی که اگر روابط آمریکا و ژاپن را مطالعه کنید؛ می فهمید چه جزئیاتی در رابطه شان وجود دارد. به هرحال می توانم این گونه جمع بندی کنم: به اعتقاد من خاورمیانه برای مدت ها بی ثبات خواهد بود. این گفته، دلایل علمی دارد. با اتفاقاتی که در آمریکا افتاده، بازیگران محلی و منطقه ای نقش مهم تری از بازیگران بین المللی خواهند داشت. این موضوع در سال های اخیر برای اولین بار است که رخ می دهد. رقابت صفر- یک بین بازیگران اصلی منطقه وجود دارد؛ یعنی ایران، ترکیه، مصر و عربستان که این، تضاد و تنش را تعمیق می بخشد و بیشتر می کند. روابط اقتصاد حداقلی بین این کشورها وجود دارد؛ حدود شش درصد. روابط اقتصادی تا زمانی که مسائل سیاسی و امنیتی بین این کشورها بهبود پیدا نکند، همچنان در حاشیه خواهد بود. این وضعیت را با آسیا و آمریکای لاتین مقایسه کنید که روابط اقتصادی آنها روزبه روز بیشتر به هم گره می خورد و قفل می شود. از آنجا که از نظر اقتصادی درحال قفل شدن به همدیگر هستند، مسائل سیاسی و امنیتی آنها هم، اصلاح و بهبود پیدا می کند. دراین بین، کشورهای خارجی هم دنبال منافع خودشان هستند: فروش اسلحه، دسترسی به نفت و گاز یا دسترسی به بازارهای مصرفی. احتمالا حضور مستقیم بازیگران بین المللی در منطقه کم رنگ تر شود و حضورشان غیرمستقیم خواهد بود و تضاد بین بازیگران منطقه ای افزایش پیدا خواهد کرد. اروپا درحال به دست آوردن سهم بیشتری در خاورمیانه است؛ هم اقتصادی و هم نظامی. روسیه همچنان در ورود و دخالت در منطقه، محتاط است و نقش سنتی دوره شوروی را دیگر ندارد، چراکه امکاناتش محدود است. همچنین اولویت های خود را جاهای دیگری، مانند چین تعریف کرده است. چین هم حضور خود را در خاورمیانه، صرفا اقتصادی، بانکی و مالی تعریف می کند.

دوباره به سؤال اولم برمی گردم. کشورهای عربی در قبال توافق احتمالی هسته ای، دنبال چه چیزی هستند، یک تضمین یا چیز بیشتری می خواهند؟

کشورهای عربی معتقدند افزایش قدرت ایران باعث کاهش جایگاه و نفوذ آنها در منطقه می شود. یعنی بازی سیاسی خود را با ایران با «حاصل جمع صفر» می دانند.

با ایران دوره احمدی نژاد راحت تر بودند؟

به نظر من فرقی نمی کند. آنها به ندرت قوه مجریه را در ایران مؤثر می بینند. همان گونه که غرب هم قدرت ایران را با قوه مجریه تعریف نمی کند، چراکه قوه مجریه را حداقل در مسائل منطقه ای، سیاست خارجی، امنیت ملی و هسته ای، نهاد تصمیم گیرنده نمی دانند.

شاید بهتر است بگوییم تفکر احمدی نژادی؛ تفکری که توانست ایران را به هراس برای جهان تبدیل کند.

اگر چنین سیاستی را پیش بگیریم؛ فاصله ما و همسایگان مان بیشتر خواهد شد. همه جای دنیا منطقه گرایی بر جهانی شدن اولویت پیدا کرده است، یعنی هر کشوری سعی می کند بهترین روابط را با همسایگان خودش داشته باشد. کشورهای منطقه آ سه آن، آمریکای مرکزی و آمریکای لاتین، به تدریج در حال برداشتن ویزا بین خودشان هستند. به این خاطر که می خواهند با ایجاد فضای کسب وکار اقتصادی، شرایط بهتر اجتماعی، سیاسی و امنیتی ایجاد کنند. هنر یک کشور این است که قدرتش افزایش پیدا کند؛ اما دیگران از این افزایش قدرت، هراسی نداشته باشند. بهترین نمونه این رویکرد در دنیای امروز، آلمان است. آلمان بهترین موقعیت را در اتحادیه اروپا دارد. هر کشوری در اتحادیه اروپا که مشکل مالی داشته باشد، وارد صحنه شده و نجاتش می دهد. بسیاری از سیاست های اتحادیه اروپا در چارچوب منافع آلمان حرکت می کند. بدون اینکه آلمانی ها، مسئولان فراوانی در اتحادیه اروپا داشته باشند. این هنر سیاست است. وگرنه اگر قدرت انسان از یک تا ١٠، نیم باشد؛ اما خود را ٢٠ نشان دهد، هنر نیست. هنر سیاست بستگی به این دارد که ما چه میزان اعتمادبه نفس و اعتماد ملی و داخلی داشته باشیم. ایران، شایسته این است که روزبه روز قدرتش در همه صحنه ها افزایش پیدا کند. اساسا افزایش قدرت ملی ایران، خیلی به ماهیت نظام سیاسی در ایران ارتباط ندارد. ایران فی الذاته باید قدرتش در همه صحنه ها افزایش پیدا کند. اما اگر این افزایش قدرت باعث شود که ما با همسایگان خود وارد یک جنگ سرد شویم، آنگاه معلوم است که در تاکتیک ها و روش هایمان ایراد وجود دارد. چه ما بخواهیم و چه نخواهیم، عربستان یک کشور مهم منطقه است؛ به لحاظ سیاسی، نظامی، نفتی و اقتصادی. ما باید نهایت تلاش مان را بکنیم که با عربستان همکاری داشته باشیم و آنها از اینکه قدرت ما افزایش یابد، هراسی نداشته باشند. آنها احساس می کنند ما حاضر نیستیم شریک شان شویم. عربستان در محافل بین المللی خیلی می گوید بیاییم در مسائل منطقه ای با همدیگر شریک شویم. شما سیاست خارجی تان را چندجانبه گرایی کنید. حتی عربستان بارها این را گفته که حضور ایران در عراق، ضرورتی ژئوپلیتیک است اما اگر قرار باشد این حضور به ضرر دیگران باشد، خوب نیست. این حضور باید با همکاری دیگران باشد. بالاخره عراق و عربستان با همدیگر همسایه و عرب هستند و تاریخ مشترک هم دارند. حتی آنها تا آنجا پیش می روند که می گویند حضور ایران در سوریه و لبنان هم یک ضرورت ژئوپلیتیک است. اما اگر قرار باشد این یک بازی صفر- یک باشد و ایران با قدرت های منطقه ای همکاری نکند، آنها هم می روند و با بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای شریک می شوند و قدرت نظامی خودشان را روزبه روز افزایش می دهند. امارات و عربستان در سال ٢٠١٤، ٩٦ میلیارد دلار اسلحه خریدند. ما باید در ایران یک تصمیم جدی بگیریم؛ باید دریابیم تا چه میزان می توانیم برای خودمان و برای اینکه قدرت مان را روزبه روز افزایش دهیم و حضور منطقی منطقه ای داشته باشیم، با دیگران همکاری کنیم؟

شما معتقدید پیامی که تا اینجا به منطقه صادر شده، پیام صفر- یک است؟

ما با دولت های منطقه ، همکاری های جدی و پایداری نداشته ایم. البته از دیدگاه توسعه گرایان، من این را به فرهنگ ایرانی مرتبط می دانم. امیدوارم اشتباه کنم، ولی مطالعه و تحقیق و مشاهده، این را به من می گوید. حتی به لحاظ تاریخی، من از فرهنگ عمومی و رایج ایرانی این را می فهمم که ایرانی ها در سهیم شدن با همدیگر مشکل دارند. به نظر می رسد که لابه لای رفتارهای فرهنگی ما چنین ناخودآگاهی وجود دارد که اگر من با کسی همکاری کنم، از ابهت، شوکت، جایگاه و امنیتم کم می شود. بنابراین حس همکاری در ایرانی ها بسیار کم است. این را می توان در ساختمان ها، برج ها و  بین نخبگان فکری مشاهده کرد. شما چند هزار کتاب در غرب می بینید که دو یا چند نفر با هم نوشته اند؟ اساسا آنها معتقدند کار فکری، یک کار جمعی است. اکثر تکست بوک ها یا کتاب های درسی در همه رشته ها- اعم از مهندسی، پزشکی، هنر و علوم انسانی- توسط چندین نفر نوشته شده است؛ اما ما این تفاهم را برای کار جمعی نداریم. اساسا توسعه یعنی سیستم و سیستم هم یعنی همکاری. این را در رانندگی و فعالیت های اجتماعی هم می بینید. یک دلیل که ما در ایران نمی توانیم حزب پایدار تشکیل دهیم؛ همین مسئله همکاری است. در تاریخ ایران می بینید که احزاب، شکل می گیرند و بعد، زود منشعب می شوند. دلیلش این است که مسائل را به صورت صفر و یک می بینند. ما به دیگران می گوییم یا شما حرف ما را قبول کنید یا اینکه بروید کنار؛ ما کار خودمان را می کنیم. در فرهنگ عمومی هم همین رفتار را می کنیم. فکر می کنم نداشتن حس همکاری و اینکه ما خود را معمولا خیلی بزرگ تر از آنچه هستیم، می بینیم؛ اجازه نمی دهد در سطح منطقه نیز همکاری کنیم. چهار سال پیش، وقتی ترکیه، سیاست های متفاوت با ما نسبت به سوریه اتخاذ کرد، بعضی از رسانه های ما الفاظ بسیار ناپسندی درباره سیاست خارجی ترکیه به کار بردند- آن هم ترکیه ای که خیلی با آن ارتباط داریم و آمارها نشان می دهد سال گذشته شش میلیون ایرانی به ترکیه رفته اند- به این دلیل که ما معتقدیم ترکیه هم باید مثل ما مسائل را ببیند. اگر نمی بیند حتما وابسته است، اشتباه می کند و خیلی القاب  دیگر. این، تا حدودی ریشه فرهنگی دارد و به نحوه فکرکردن ما ایرانی ها ربط دارد. به نظر می رسد در فرهنگ عمومی ما، متفاوت بودن در افکار و باورها، امری نامعقول تلقی می شود. من درباره سیاست صحبت نمی کنم؛ بلکه مسائل اجتماعی و حتی در حیطه مسائل علمی و دانشگاهی ارجاع می دهم. به نظر می آید ما در صحنه عمومی با فضایی روبه رو می شویم که یکسان فکر کنیم و تلقیات ما از مسائل مشترک باشد. متفاوت بودن در فرهنگ عمومی ما خیلی پسندیده نیست. در بعضی کشورها، متفاوت بودن نوعی حق فردی است. ما با کشورهایی که مواضع متفاوت دارند بسیار سخت کار می کنیم. عرف جهانی این است که باید آن قدر صحبت کرد تا به تفاهم و اجماع رسید.

اما شما می گویید سیاست خارجی در ایران، عرصه دولت ها نیست که تغییر دولت در آن تأثیر داشته باشد. پس می توان نتیجه گرفت که روی یک خط حرکت می کند؟

سیاست خارجی جمهوری اسلامی، از اول انقلاب تا به امروز، که ما پنج دولت را پشت سر گذاشته ایم، از ثبات بسیار بالایی برخوردار بوده است.

بسیار خب. می خواهم این را در کنارِ بندی از صحبت های شما در جلسه یک ماه پیش مرکز تحقیقات نهاد ریاست جمهوری بگذارم که می گفتید کشورها برای توسعه به یک مدل دست پیدا کرده اند مبنی بر اینکه حاکمیت برای توسعه تصمیم می گیرد و بعد، مردم خودشان را همراه می کنند.

حاکمیت ها مردم را همراه خودشان می کنند. تجربه و فکت ها این را به ما می گویند.

اگر این دو نکته را در کنار هم بگذاریم، با توجه به فردگرایی منفی که در فرهنگ ایرانی وجود دارد، اصلا نمی توانیم این تجربه را در ایران عملی کنیم، آن هم با توجه به اینکه سیاست خارجی در ایران مدل پایداری دارد و با تغییر دولت ها تغییر نمی کند. آیا می توانیم این مدل توسعه ای را داشته باشیم که حاکمیت و کشورها بتوانند مردم شان را در یک تفکر توسعه ای با خود همراه کنند؟ چرا در این سال ها این کار را نکردیم؟ یا انجام دادیم و شکست خوردیم؟  

انسان یا سیستم ها، چه به لحاظ فردی و چه به لحاظ اجتماعی و ملی، وقتی از کارهایشان جواب می گیرند که تمرکز داشته باشند؛ برای مثال اگر فردی بگوید من در ١٥ جا مشاورم، و در حال گرفتن سه فوق لیسانس هستم و در شش شرکت هم کار می کنم، چه اتفاقی برای مغز او می افتد؛ مغزی که توجهش در ٣٠ جا پخش شده است. یکی از کارهای مهمی که انسان باید انجام دهد، خواندن بیوگرافی است. از پیکاسو بگیرید، تا انیشتین، کِنِدی، فارابی، سهروردی، مطهری، چرچیل و چارلز دیکنز، همه در زندگی تمرکز داشته اند. در ایران، توجه در حکمرانی خیلی پخش است. می خواهم از این اصل علمی برای بیان مطلبی استفاده کنم. ما انرژی قابل توجهی برای افزایش نفوذ ایران در خاورمیانه گذاشته ایم. این حق ماست؛ اما این موضوع زمانی می تواند تداوم پیدا کند که انرژی حداقل مساوی را هم در داخل صرف کنیم. در جلسه مرکز تحقیقات عرض کردم، ما نمی توانیم بگوییم می خواهیم نفوذمان در منطقه پایدار باشد، اما ١٩ هزارنفر در سال در جاده های ما کشته شوند. نرخ تورم ٣٠درصدی داشته باشیم و بخواهیم ژئوپلیتیک منطقه را تعیین کنیم؛ اینها با هم تناسب ندارند. الان به آلمان ها فشار می آورند که بودجه سیاست خارجی را پنج درصد زیاد کنید. می گویند علاقه ای نداریم؛ اولویت ما اقتصاد آلمان است. از سال ٢٠٠٨ به بعد که بحران مالی در دنیا بود، آلمان ها نه تنها مشکلی نداشتند، بلکه آنقدر پس انداز داشتند که بتوانند مشکلات یونان، پرتغال و اسپانیا را هم حل کنند، ضمن اینکه نرخ تورم شان را هم زیر دو درصد حفظ کردند، بالای ٢٠٠میلیارد یورو هم پس انداز دارند. تناسب بین قدرت داخلی و قدرت خارجی خیلی تعیین کننده است.

پیرو سؤال پیشین، شما معتقدید این نگاه حاکمیتی مستمر بوده و افت وخیز نداشته است؟

ما ایرانی ها دوست داریم از زندگی خیلی بهره برداری کنیم؛ مثلا در هند، زندگی نصف جمعیت در جغرافیایی زیر یک کیلومتر است. هیچ چیز هم از دنیا نمی خواهند. اصلا نه با دولت و حاکمیت در هند کار دارند و نه برعکس؛ اما ما این طور نیستیم. ما همه چیز را بزرگ می خواهیم. مثلا در ٢١سالگی، عقل می گوید برو کتاب بخوان. لزومی ندارد کار سیاسی کنید. آدم در ٢١سالگی هنوز در اوایل رشد است. حداقل تا ٣٠، ٣٥ سالگی باید کتاب بخوانید تا اینکه به یک نظام فکری برسید و بعد شروع کنید به استنباط کردن. در پاسخ به سؤال شما بگویم که این باز هم ریشه های فرهنگی دارد. ما دوست داریم در بولیوی و آفریقا نفوذ داشته باشیم، خاورمیانه هم که اولویت اول ماست. دوست داریم در کشاورزی اول باشیم؛ درحالی که تولید یک کیلو گندم در دنیا یک دلار تمام می شود و در ایران پنج دلار. متخصصان کشاورزی می گویند تولید گندم در ایران به صرفه نیست. بهتر است ما در جای دیگری تولید ثروت کنیم و ارزش افزوده به دست بیاوریم و گندم بخریم، همان گونه که کره جنوبی این کار را می کند. کره در آفریقا زمین اجاره کرده و غله می کارد. تمام نیازهای کشاورزی اش را از آنجا رفع می کند و بقیه اش را هم در دنیا می فروشد. ما می خواهیم در هر مورد قابل تصوری اول باشیم. نمی توانیم. آمریکا هم نمی تواند. کشورهای مختلف فکر می کنند که در کجاها می توانیم رشد کنیم؟ الان کره تولید ناخالص یک تریلیون دلاری دارد، در چهار، پنج صنعت توانسته رتبه اول را به دست بیاورد. یعنی اینکه باید تمرکز وجود داشته باشد؛ تمرکز در اینکه ما در چه کارهایی می توانیم پیشرفت کنیم، ثروت تولید کنیم و و بعد حرکت کنیم و به جایی برویم. ما این کار را نکرده ایم. کدام ایرانی علاقه مند نیست که ایران یک الگوی مدیریتی و حکمرانی ارائه دهد که حداقل در دنیای اسلام نمونه نداشته باشد؟ کدام ایرانی علاقه مند نیست که در آسیای مرکزی، قفقاز، دنیای عرب، پاکستان، افغانستان، ترکیه و کشورهای مسلمان غیرعربی، بگوییم ما به واسطه استقلال سیاسی ای که داشته ایم و دقتی که در حوزه علم و صنعت و فلان داشته ایم، توانسته ایم چندین دهه روی این مدل کار کنیم و آن را به اینجا برسانیم و همه بیایند از آن استفاده کنند. اما استخراج این مدل خیلی فکر و زحمت می خواهد. انسان اگر بخواهد رشد کند باید مثل یک سیستم عمل کند. ما دو واژه داریم: ذهن سیستمی و ذهن سیستماتیک. ذهن سیستماتیک یعنی ذهن منظم. اما ذهن سیستمی خیلی عمیق تر است. یعنی بخش های مختلف را یک جا ببیند. ما دقیقه ٩٠، ذهن سیستمی پیدا می کنیم، اما از قبل ذهن سیستمی نداریم به خاطر اینکه آموزش ندیده ایم. بخش احساس و غرایز ما خیلی قوی تر از بخش فکری عمل می کند. یک نمونه جاری عرض می کنم؛ وقتی که در لوزان تفاهم شد، همه خوشحال شدند و جشن گرفتند، اما دوام آن یک هفته بود. بعد افراد شروع کردند به فکرکردن. به هرحال، توسعه سیستم و دقت می خواهد، و این برای خودش اصولی دارد. یک سری نکات پشت سر آن می آید: زمان مقدس می شود، پرکاری، تمرکز، برنامه داشتن، پایبندبودن، بازی درنیاوردن و خیلی موارد دیگر. عین سلامتی است. من می گویم که سلامتی می خواهم. پشت سرش چیست؟ اگر من هرروز چهار بسته سیگار کشیدم و بهداشت و تغذیه را رعایت نکردم، این را نقض می کنم. سلامتی اصولی دارد. ما قائل به اصول نیستیم.

با این ویژگی هایی که درباره جامعه و فرهنگ مان گفتید، نمونه مشابهی در دنیا هست که مثل ما باشد؟ شما در مثال هایتان، اغلب از تجارب هند و چین می گویید. آیا آنها به ما شباهت دارند؟

فرهنگ سیاسی ما ایرانی ها به روسیه خیلی نزدیک است. آنها خودشان را خیلی بزرگ می دانند. حس همکاری شان با دنیا کم است. شما چین و روسیه را با هم مقایسه کنید. چین می گوید من با دنیا همکاری می کنم، یاد می گیرم و خودم را حفظ می کنم. الان چین با آمریکا نیم تریلیون دلار تجارت دارد. اما روس ها می گویند ملاک، اقتصاد نیست. ملاک، توانایی های دیگر است. ما ملت بزرگی هستیم. مساحت، منابع طبیعی و تاریخی طولانی داریم. خیلی به ما نزدیک هستند. چینی ها هم خیلی مثل ما بودند و زمانی خودشان را مرکز ثقل جهان می دانستند. اما الان این گونه نیستند. وقتی با دنیا کار کردند، متوجه شدند خیلی جاها ضعف دارند. الان در حال یادگیری در مدیریت، برنامه ریزی، بانکداری و صنعت از دنیا هستند. الان بسیاری از شرکت های دولتی چینی، مدیران شان را برای گذراندن دوره های عالی به انگلیس و آمریکا می فرستند. هندی ها هم خیلی این حالت را داشتند. اما اتفاق خیلی جالبی که در هند افتاد، این بود که هند تا دهه ٧٠ میلادی خیلی تحت تأثیر نظامیان و امنیتی ها بود و اینها، شوروی را الگوی خود می دانستند. از اواخر دهه ٧٠، هندی ها تعامل شان با نظامی های آلمان را آغاز کردند.

نقطه شروع این اتفاق چه بود؟  

فهم جهان برایشان خیلی مهم بود. دیدند در دنیا اتفاقات بسیاری می افتد. گفتند ما چگونه می توانیم قدرت مان را افزایش دهیم و بهتر کنیم؟ چون برای خودشان جایگاه بزرگی قائل بودند. مساحت، تاریخ، جمعیت و قدرت هسته ای دارند، بنابراین با آلمان، فرانسه و انگلیس به لحاظ نظامی شروع به همکاری کردند. همکاری هایشان به تدریج ذهن شان را عوض کرد و اثرات مثبتش را روی غیرنظامیان درون حاکمیت گذاشت.

این نقطه شروع حاکمیتی محسوب می شود یا مردمی؟

این نقطه حاکمیتی است. در نیمه دوم قرن بیستم به غیر از غرب اروپا و شمال آمریکا (که توسعه آنها به قرن ١٧ و ١٨ برمی گردد)، هر کشوری که پیشرفت کرده است، حاکمیت تصمیم گرفته که تغییر ایجاد کند و این را به قرارداد اجتماعی تبدیل کرده است. شما ٢٠ سال پیش ترکیه را با امروز مقایسه کنید. چه کسی باعث شد که ترکیه به شرایط امروز برسد؟ اولین فرد، تورگوت اوزال بود. با یک نگاه اقتصادی به ترکیه و سیاست خارجی ترکیه، آمد و این ادامه پیدا کرد. حتی وقتی اجویت که چپ است، در ترکیه به قدرت رسید، همان کار اوزال را ادامه داد. بعد ییلماز و بعد خانم چیللر آمد. آقای اردوغان هم که آمد از همه آنها جدی تر و عمیق تر تغییرات از نقطه حاکمیت را شروع کرد. اینها برایشان قدرت مالی ملی مهم بود. بعد آرژانتین، برزیل، شیلی، مکزیک و امارات، مثلا دوبی مدیون یک نفر بیشتر نیست؛ طرز تفکر یک نفر به نام شیخ محمد. شیخ محمد تصمیم گرفت دوبی را به یک مرکز تجاری ، مالی و توریستی تبدیل کند. سؤال و مشورت کرد، شرکت ها و متخصصان را آورد و آرام آرام این کار را انجام داد.

ما هم از دوره امیرکبیر و دو سال قبل از ژاپن، این حرکت را شروع کردیم. این در مقاطعی هم تکرار شده. چرا جواب نداده است؟

به خاطر اینکه هیچ کدام نتوانستند این حرکت را به قرارداد اجتماعی تبدیل کنند. درحالی که مثلا حزب کمونیست در چین چقدر وقت گذاشته؛ از بیلبورد گرفته تا برنامه های تلویزیونی و فیلم که مردم را اقناع کند این کاری را که انجام می دهند، به نفع مردم است. مردم هم وقتی دیدند این مثبت است، به طرفش رفتند. در ایران، مثلا پهلوی ها، در ذهن خودشان ایده هایی داشتند اما تبدیل به قرارداد اجتماعی نشد. آنها فرض کردند مردم حتما حمایت خواهند کرد. درحالی که ما در همه کشورهای آمریکای لاتین، ترکیه و آسیا می بینیم حاکمیت کار فرهنگی کرده. به این اکتفا نکردند که کاری که می کنند ، درست است.

یعنی گام های تعریف شده ای وجود دارد که باید یکی یکی برداشته شود و ما برنداشته ایم؟

اقناع عمومی لازم است. شما در دوره قاجار و پهلوی می بینید که پیشرفت اقتصادی، از طرف گروهی در ایران، تفسیر به بی دینی می شود. چه کسانی بوده اند که بیایند بحث کنند که اگر انسان بهتر زندگی کند، می تواند دیانتش را هم حفظ کند. ارتباطات بین المللی به معنای از دست دادن هویت ملی نیست. روی این مباحث کار نشد و رویارویی فرهنگی و اجتماعی ایجاد کرد. ما در توجیه افکار و سیاست هایمان، خیلی کم قدم برمی داریم. یک نمونه موفق، بستن کمربند در رانندگی است. نمی دانم چه سالی بود که در اتوبان ها نیروی انتظامی بین ماشین ها می ایستاد و به مردم تذکر و آموزش می داد. به تدریج همه فهمیدند این کار شایسته ای است و باید کمربند ایمنی را بست. در کلاس اول دبستان در آمریکا، بچه ها را به زندان می برند، با او حرف می زنند، می گویند می دانی تو کجا هستی؟ اگر انسان کار خلاف کند، اینجا می آید. دوست داری سه سال اینجا بمانی؟ بچه به درودیوار نگاه می کند و هیچ وقت از یادش نمی رود. به جاهای مختلف می برند. البته سقف تربیت انسان، به لحاظ فرهنگی و اجتماعی و این نکاتی که تا حالا بحث کردیم، تا ١٢ سالگی است

حال با توجه به تأخیری که وجود دارد، نقطه عزیمت باید از کجا باشد؟

اولین مسئله، تشخیص در حاکمیت است.

استنباط شخصی من این است که اگر بخواهیم سیاست ایران را در منطقه تحلیل کنیم، سیاست ایران در منطقه مشارکتی نیست، رفاقتی است. چون برای مشارکت لازم است که همه را قانع و اقناع کنید و دست دوستی را با هیچ جا قطع نکنید. اما در سیاست رفاقتی می توانید هم مرام پیدا کنید. در آنجا ایدئولوژی ها هستند که می توانند سبب ساز حرکت های شما باشند. این نظر چقدر می تواند درست باشد؟ و عوارض و منافع این رفاقتی بودن چیست؟

به نظر من یک تعریف جامع و رایج بین المللی از قدرت است که ٩٥ درصد از کشورها این را پذیرفته اند. تعریف ما از قدرت با تعریف رایج بین المللی از قدرت خیلی فرق می کند. این تعریف چیست؟ اولا، به اقتصاد در حد ضرورت نگاه می شود. اقتصاد موضوعی است برای معاش انسان و به دست آوردن آنچه که لازم دارد. اما اقتصاد در کشور ما به معنای مزیت نسبی، تولید ثروت ملی، داشتن یک سهم بازار بین المللی و اینها نیست. اگر هم سمند را به ونزوئلا می بریم، بیشتر فکرمان سیاسی است تا اقتصادی. پایه اکثریت فعالیت های بین المللی ما غیراقتصادی است. الان نقش اقتصادی ترکیه در عراق به مراتب از ما قوی تر است. به خاطر اینکه آنها سیستم دارند و با دنیا در ارتباط هستند. آخرین و بهترین فناوری ها را به عراق می برند و عراق هم می بیند کارکردن با این کشور برایش خیلی سودمند است. حالا در این چارچوب و در تحلیل واژه رفاقتی که در پرسش شما بود، می توانم بگویم ما برای دفاع از کشورمان دنبال حوزه نفوذ هستیم. یعنی در کنار هدف اعتقادی- ایدئولوژیک، یک هدف سیاسی- امنیتی هم داریم. در کشور ما این تفکر وجود دارد که ما در جنگ سرد با غرب هستیم، باید مدارهای نفوذ خودمان را گسترش دهیم تا اینکه بتوانیم یک فضای باز و متقابل به دست آوریم. ممکن است حضور ما در یمن هم فرهنگی باشد، هم ایدئولوژیک و هم کمک به شیعیان باشد. اما ضمنا یک کمک سیاسی هم به ما می کند که فرصت های بازی کردن بیشتری در منطقه داشته باشیم.

 استنباط من از کتاب آخرتان «اقتدارگرایی در عهد قاجار» این است که شما یک آدم عمل گرا هستید تا یک ایده آلیست. درواقع، بیشتر فکر می کنید که با عمل می شود کاری را توسعه داد و پیشرفت کرد، تا با ایده ها و نظریه ها. اگر این برداشت درست باشد، نوع رفتار حکومت ما در منطقه، نوعی رفتار پراگماتیستی است. اینجا شما چطور می توانید تلاقی این رفتار حکومت را که به عمل گرایی شما نزدیک است، توجیه کنید؟

شما یک اتومبیل می خواهید بسازید؛ اول نرم افزار کامپیوتری آن را طراحی می کنید. همه فاصله ها آنجا تنظیم می شود. می خواهید یک ساختمان بسازید، همه طبقات، فاصله ها و اندازه ها روی کاغذ می آید. هیچ کار عملی ای بدون نظریه نیست. اتفاقا من آموزشی که در دانشگاه دیده ام، آموزش نظری است. ولی شاید تفاوت من با بعضی از همکاران خودم این است که در نظریه متوقف نمی شوم. فکر می کنم که خیلی ها در نظریه متوقف هستند. مثلا ما می گوییم عدالت چیست؟ من یک تعریفی از عدالت می کنم. پنج نفر دیگر هم تعریف می کنند. تفاوت من با بعضی از دوستان شاید این باشد که من می گویم حالا که ما تعریف کردیم، بیاییم بگوییم که چگونه قابل اجرا است؟ در کلیات ماندن، صرفا نظری و انتزاعی شدن می شود. چنین گرایشی بین ما ایرانی ها وجود دارد. یعنی در تاریخ مدرن ایران از اوایل دوران ناصرالدین شاه به این سو، نظریه پردازی را دوست داریم؛ ولی کمتر به این توجه می کنیم که چگونه اینها را عملیاتی کنیم. در مورد قسمت دوم سؤال شما، فکر می کنم به این برمی گردد که حتی اگر ما در منطقه عمل گرا هستیم، تئوری ما در حد بقا عمل می کند. ما در کشور به یک تئوری نیاز داریم که اصلا به بقا فکر نکند و آن را مفروض بگیرد. ما باید کاری کنیم که تا ١٠ سال آینده تولید ناخالص داخلی ایران به ١,٥ تریلیون دلار برسد و ما شایسته این هستیم. این خودبه خود به ما بقا و امنیت می دهد. تعاریفی که در کشور ما از امنیت وجود دارد کمی قدیمی است. من معتقدم ایران به خاطر جایگاه، جغرافیا، مساحت و ژئوپلیتیکی که دارد، حتما باید به قدرت نظامی خودش توجه کند. بخش مهمی از کشور ما کویر است. اگر بحران آب را حل نکنیم، کویرمان بیشتر هم خواهد شد. بنابراین امنیت ملی ما خیلی مهم است. این در بحث، یک پایه است. اما باید کاری کنیم که قدرتمان روزبه روز افزایش پیدا کند. یعنی باید ثروت ما زیاد شود. بعضی ها می گویند باید بیشتر نفت صادر کنیم. ما باید کاری کنیم که تولید کنیم. خدمات و کالا تولید کنیم. چگونه می توانیم این کار را کنیم؟ باید با دنیا همکاری کنیم. ما نمی توانیم با یک دستمان به دنیا بگوییم ما شما را قبول نداریم، با یک دستمان بگوییم لطفا آخرین فناوری هایی که دارید بدهید به ما! من از یکی از دوستان که در حوزه آی تی کار می کند، شنیدم در ایران ١٠ میلیون آیفون وجود دارد؛ آن هم در کشوری که تحریم است و این همه مشکلات اقتصادی دارد؛ یعنی جامعه به دنیا تمایل دارد و بهترین ها را هم می خواهد. به هرحال، من فکر می کنم استراتژی منطقه ای ما بر بنیان های تولید ثروت بنا نشده است.

در این بین اولویت سیاست خارجی چه باید باشد؟

من فکر می کنم اولین کاری که باید بکنیم مبارزه با ایران هراسی است، این باید کانون سیاست خارجی کشور ما باشد. متأسفانه دستگاه سیاست خارجی ما یک نهاد فکری نبوده است. یک نهاد اجرائی و نهاد ارتباط اداری با جهان است. آیا در چند دهه، یک سخنرانی از دستگاه سیاست خارجی خوانده اید که در آن استراتژی افزایش قدرت و ثروت ملی ایران با عنایت به تحولات جهانی و با توجه به عناصر اقتصادی، نظامی، سیاسی و فناوری منطقه ای و ملی ارائه شود؟ بعضی پارلمان ها و دولت های غربی و هم اکنون آسیایی، برای آنکه در موضوعی به سیاست گذاری برسند، علاوه بر نهادهای داخلی از ده ها مؤسسه فکری و تحقیقاتی بین المللی مشورت می گیرند. وقتی سخنان را تحلیل محتوا می کنم، بسیار روشن است شناخت دقیقی از اقتصاد جهانی، نقش فناوری در سیاست جهانی و تحولات عمیق در جزیره العرب وجود ندارد. نکات کلیشه ای ٢٠ سال پیش تکرار می شود. ادبیات و قرائت های نوین اقتصادی، سیاسی و اقتصاد سیاسی بسیاراندک است. شناخت از این تحولات باید حتی روزانه بهنگام شود.

اکنون، در مذاکره هسته ای، ایران و آمریکا از نزدیک با یکدیگر درگیر هستند. آیا در این دو سال سیاست آمریکا نسبت به ایران تغییر کرده است یا نه؟  

ما باید هم ریز باشیم و هم دقیق. با تحلیل محتوا از مواضع و سخنرانی ها در آمریکا می توانیم به این نکات پی ببریم: اول اینکه تعریف آمریکا از جمهوری اسلامی ایران، یک کشور مخالف است. جمهوری خواه، دموکرات، سناتور، کاخ سفید، پنتاگون و ...، حاکمیت ایران را مخالف آمریکا می دانند. دوم اینکه آنها ایده تغییر رژیم را کنار گذاشته اند. در مقطعی به این نتیجه رسیدند که اصلا تغییر حکومت در ایران امکان پذیر نیست. راه بعد این است که آمریکا می گوید می خواهد سیاست های سیستم را تغییر دهم، اما به ساختارش کاری ندارد. برای پاسخ به اینکه در کدام مسیر می توان این کار را انجام داد، برنامه شان را خُرد و اقتصادی و تحریم ها را طراحی کردند. در سیاست رایج جهان می گویند هیچ وقت دشمنتان را کاملا نابود نکنید. ٢٠ درصد امکان ادامه حیات بگذارید، چون شما نیاز دارید که با او تعامل کنید. آنها می گویند که جمهوری اسلامی ایران بماند. ما نه با قانون اساسی اش کار داریم، نه با حاکمیت آن و نه با این هدفش کار داریم که برای خود دنبال یک مدل اسلامی است. ما آنجاهایی تزاحم داریم که به منافعمان برمی گردد. اولین موضوع، هسته ای و دومی قدرت دفاعی ایران است. این دو موضوع اگر با منافع ما تزاحم پیدا کند، ما سراغش می آییم. استراتژی آنها «تطویل» است. تا به حال در زندگی تان با موضوعی روبه رو بوده اید که نخواسته باشید حلش کنید؛ یعنی حل نکردنش به نفع شماست؟ آمریکا معتقد است که باید اختلافاتم را با ایران نگه دارم. بهترین اختلاف همین موضوع هسته ای است. آمریکا می گوید این سیستم، غیرقابل پیش بینی است. اگر این سیستم قدرتمند شود، به سیاست های سابقش برمی گردد. چگونه قدرتمند می شود؟ وقتی به پول دسترسی داشته باشد. بنابراین محدودکردن صنعت نفت ایران، بازنکردن تمام سیستم بانکی ایران، اجازه معامله ندادن به همه دنیا برای خرید نفت ایران، کانون است. ضمن اینکه آنها می گویند ما ماهی ٧٠٠ میلیون دلار به شما می دهیم تا بقا داشته باشید. چون نمی خواهند ایران به هم بریزد. آمریکا به هیچ وجه به دنبال تجزیه ایران نیست. ممکن است کشورهای دیگر باشند، ولی این موضوع به ضرر آمریکاست. یکی، به خاطر روس ها و چینی ها که نزدیک ایران هستند. بعد هم، به خاطر بنیادگرایی و سلفی گری و دیگر به خاطر حفظ توازن منطقه ای میان کشورهای تأثیرگذار. می گوید ایران همین که هست، باید بماند. همه این استراتژی ها روی یک ستون استوار است: «ایران ضعیف». روش این کار تطویل است. آنها پیش خودشان می گویند که برای مثال ایران در یک دهه آینده، دچار یک سری تحولات خواهد شد. ممکن است مدیرانش تغییر کنند، ما کاری کنیم که ایران در دایره و مدار بماند که ما دائما بتوانیم مذاکره کنیم. همین کار را اسرائیل با فلسطینی ها می کند. الان از «اسلو» ٢٤ سال می گذرد؛ هنوز هم مذاکره می کنند. هیچ عجله ای هم ندارند. یک قرن دیگر هم مذاکره می کنند. در نظر بگیرید که این استراتژی آمریکا، دو همراه منطقه ای یعنی اسرائیل و عربستان هم دارد. شاید بتوانیم بگوییم که یکی از مهم ترین تحولات سیاسی خاورمیانه در دوران پس از انقلاب اسلامی، همراهی و همکاری عربستان و اسرائیل با یکدیگر در شکل گیری ساختارهای جدید در این منطقه است. شاید این موضوع، مهم ترین چالش سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باشد.

اکنون ما با شش کشور در حال مذاکره هستیم، تأثیرگذاری هر کدام از آنها در این مذاکرات چقدر است؟

اگر بخواهیم جایگاه و توانایی ١+٥ را در مذاکرات کمی کنیم، من می گویم چین: صفر، سه کشور اروپایی: صفر، آمریکا: ٨٥، روسیه: ١٥. ٩٥ درصد از عدد آمریکا هم، مربوط به قدرت و تشکیلات یهود در آمریکا است. اوباما می گوید ما کلی کار کردیم تا دنیا را همراه کردیم. اسرائیلی ها و یهودیان نقش مهمی در این اجماع جهانی داشتند و انرژی گذاشتند؛ مثلا لوایحی که ٤٠٠ به ٢٥، ٩٨ به ١، تصویب می شود، معنی دارد. کدام انرژی اینها را دور هم جمع می کند؟

همان یک رأی مخالف هم متعلق به تام کاتن جمهوری خواه است که دنبال طرحی تندتر بوده.

بله، می گوید باید این را تشدید کنیم. این است که مهم ترین کانون سیاست خارجی ما باید ازبین بردن ایران هراسی باشد. باید چه کار کنیم؟ اول اینکه باید به دنبال قدرت معقول خودمان باشیم. اگر بخواهیم دنبال کار اقتصادی باشیم، شرکای بیشتری پیدا می کنیم، تا اینکه بخواهیم کار امنیتی کنیم. طبیعی هم است. چون در کار امنیتی صفر- یک شدن خیلی راحت تر است تا کار اقتصادی. مثلا چینی ها با خیلی ها، هم مشکلات مرزی و هم مشکلات ارضی دارند. گفته اند که نمی توانیم این مسائل را حل کنیم. هر دو طرف برای اثبات موضوع اسناد دارند.

اگر در لاهه هم طرح دعوی کنند، ٢٠ سال طول می کشد. گفته اند آن منطقه مورداختلاف است و حل وفصل موضوع را به تعویق می اندازیم. اما در همان منطقه پیشنهاد کار اقتصادی مطرح و درآمد کسب می کنند. به این می گویند عقلانیت سیاسی و اقتصادی. ایران هراسی برای خیلی ها پول و درآمد دارد. الان کسی دنبال این نیست که برود سرزمین دیگری را بگیرد. سرزمین دیگری را گرفتن معنایش این است که بازارهایش را بگیرید؛ نه خاکش را. این است که در اصطلاح دقیق علوم انسانی، «پارادایم» ذهنی ما یک پارادایم قدیمی و سنتی است. پارادایم حکمرانی ما باید روی قدرت نرم متمرکز شود.
اگر ما می خواهیم ایران هراسی را از بین ببریم، باید منطق تعاملمان را در منطقه تغییر دهیم. بعد، اگر می خواهیم ایران قدرتمند شود، باید به قدرت آی تی و اقتصادی روی بیاوریم. قدرت آی تی و اقتصادی هم اگر فقط درون کشور باشد، فایده ای ندارد؛ چون در آن باید تعامل جهانی وجود داشته باشد. الان چند ده هزار هندی در «سیلیکون ولی» و «سیاتل» آمریکا و صنعت آی تی آمریکا مستقر شده اند. بهترین ها را از هند می آورند. این برای خود هند هم بسیارمفید است. توانایی هسته ای هندوستان بر اساس تکنولوژی لیزر است. آمریکایی ها این فناوری را فقط به دو کشور در دنیا داده اند؛ یکی کانادا و دیگری هند. این هنر یک حاکمیت است. هم آخرین تکنولوژی هسته ای را از یکی می گیرد و هم هویت و حاکمیت و استقلال سیاسی خود را حفظ می کند، ضمنا روزبه روز هم قدرت ملی اش افزایش پیدا می کند. شناخت ما از جهان شناختی دقیق و کمّی نیست. آینده ایران در گرو قدرتمندشدن اقتصادی و تولید ثروت ملی است. اگر امکانات نباشد، کشور ضعیف می شود و متأسفانه بسیاری از کشورها در خاورمیانه علاقه مند به قدرتمندشدن ایران نیستند. در این آشفته بازار سیاست، ما باید داخل را قوی تر کنیم، شاخص های اقتصادی را بهبود بخشیم، نرخ اشتغال را بالا ببریم، محیط زیست را در میان اولویت ها قرار دهیم تا آنکه شاخص های اجتماعی و فرهنگی بهتر شوند. بهبود وضع اقتصادی و هارمونی اجتماعی و فرهنگی و اعتقادی به ارتقای پذیرش سیاست و مشروعیت منجر می شود. اصل داخل است و قدرتمندشدن داخل؛ هم امنیت می آورد و هم احترام بین المللی و هم رضایت مندی و امید شهروندان ایرانی.

منبع: روزنامه شرق