ایران و ترکیه اختلافات را مدیریت کردند

اعتماد :  رجب طیب اردوغان مردی که از ماه مارس سال 2003 تا به امروز در راس هرم قدرت در ترکیه نقش های متفاوتی را ایفا کرده است از بیست و چهارمین روز از ماه آگوست عنوان دوازدهمین رییس جمهور ترکیه را به خود اختصاص داده است. اردوغان که تا پیش از این تاریخ نخست وزیر ترکیه بود با برگزاری نخستین انتخابات ریاست جمهوری در کشورش موفق شد عنوان نخستین رییس جمهوری که با رای مردم بر سر کار آمده است را به خود اختصاص دهد. حضور اردوغان در جامه رییس جمهور ترکیه در شرایطی که تحولات منطقه یی بسیاری از استراتژی های حزب عدالت و توسعه در حوزه سیاست خارجی را دستخوش تغییرات غیرقابل پیش بینی کرده است یا به تداوم سیاست های پیشین منتهی خواهد شد یا به اصلاحاتی که در نهایت به طولانی تر شدن حاکمیت عدالت و توسعه منجر می شود. ترکیه در سایه حزب عدالت و توسعه رابطه پرفراز و نشیبی را با ایران تجربه کرده است. تا پیش از تحولات جهان عرب، تهران و آنکارا در بسیاری از حوزه های منطقه یی اشتراک منافع داشتند اما با موج خیزش های مردمی در منطقه از تونس تا مصر و سپس بحرین و لیبی منافع ایران و ترکیه در سوریه با چالش های جدی روبه رو شد. با این همه روی کار آمدن دولت یازدهم در ایران با شعار تنش زدایی از روابط خارجی و حفظ تعادل به فرصتی برای بهبود رابطه میان ایران و ترکیه منتهی شد. در یک سال گذشته رفت و آمدهای فراوانی میان ایران و ترکیه در سطوح مختلف رخ داده و بر همین اساس پیش بینی می شود که دو کشور از کنار مخالفت ها بر سر پرونده های منطقه یی گذشته و به همکاری های فشرده و منسجم در راستای تامین منافع مشترک می اندیشند. در خصوص تاثیر تبادل کرسی های قدرت در ترکیه بر دستگاه دیپلماسی این کشور، رابطه میان ایران و ترکیه در سایه دولت یازدهم و دولت جدید در ترکیه، تاثیر بحران سوریه بر این رابطه و پرسش هایی از این دست با علیرضا بیگدلی، سفیر ایران در ترکیه گفت وگویی داشتیم که در زیر می خوانید.
 
    
 اخیرا با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ترکیه ما شاهد برخی جابه جایی ها اما با حفظ بدنه رهبری و استراتژیک قدرت در این کشور بوده ایم. به نظر شما حضور رجب طیب اردوغان در جامه رییس جمهور و وزیر امور خارجه این کشور در قامت نخست وزیر چه تاثیری بر سیاست های خارجی این کشور در سطح کلان خواهد گذاشت؟
    سیاست خارجی ترکیه به دلایلی بیش از هر ابزاری به دیپلماسی تکیه دارد. دیپلماسی یکی از محورهای مهم و مورد توجه دولتمداری در ترکیه است زیرا این قابلیت را دارد که با هزینه کم حرکت در مسیر اهداف ملی را میسر کند. به نظرم با حضور آقای اردوغان در جایگاه ریاست جمهوری و آقای داووداوغلو در جایگاه نخست وزیری عنصر مهمی که به این مجموعه اضافه شده آقای مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه هستند. ایشان قبلاهم در جایگاه وزیر اتحادیه اروپا مسوول مذاکرات ترکیه و اتحادیه بوده لذا به حوزه سیاست خارجی و شاخه دیپلماسی نزدیک بوده اند. بنابراین به نظر من حضور ایشان در دولت آقای داوود اوغلو به عنوان وزیر امور خارجه می تواند منشا تحولاتی در سیاست خارجی ترکیه باشد. ایشان شخصیتی عمل گراست و می تواند فرصت های جدیدی برای کاهش تنش در حوزه دیپلماسی ترکیه فراهم کند.
    
     داوود اوغلو را بسیاری از روزنامه نگاران با تئوری تنش صفر با همسایگان می شناسند:تئوری ای که در چند سال اخیر حداقل با چالش های بسیاری رو به رو شده است. به نظر شما تا چه اندازه سیاست خارجی ترکیه تحت تاثیر شکست این استراتژی مسیر جدیدی را در پیش خواهد گرفت؟
    صفر مشکل گفتمان آقای داوود اوغلو برای دستیابی به راهبرد عمق استراتژیک بود. بعد از فروپاشی عثمانی در جنگ جهانی اول دولتمردانی که در ترکیه به قدرت رسیدند برای پاسخگویی به تهدیدهای حیاتی این کشور به درون گرایی روی آوردند. آقای داوود اوغلو با توجه به روندهایی که در دهه های 1980 و 1990 در ترکیه شکل گرفته بود به این جمع بندی رسیده بود که ترکیه صرفا در صورتی می تواند از خطرات تهدیدکننده بقای خود رهایی یابد که رویکرد برون گرا و توجه به محیط پیرامون را دنبال کند. براساس این ذهنیت ترکیه برای حرکت در محیط بین الملل باید از کشورهای پیرامون آغاز می کرد یعنی باید مشکلاتش را با همسایگانش حل و فصل می کرد تا مجال تنفس پیدا کند. این حرف ها مربوط به اواخر دهه 1990 و سال 2000 است. برای آن ترکیه به خصوص ترکیه یی که اسیر رکود اقتصادی 2001 شده بود این پیام ها نجات بخش بود و نباید تصور کرد که شکست خورده است. اما بحران مالی جهان در سال 2008 و سقوط رشد اقتصادی ترکیه به منفی پنج درصد و بعد هم تحولات خاورمیانه شرایط را دگرگون کرد که به نظرم صفر مشکل برای آن برهه نوشته نشده بود. آنچه سیاست خارجی ترکیه و حتی ترکیه را به نگاه نو و عبور از دوره قدیم به دوره جدید فرا می خواند شرایط جدید منطقه است.
    
    رابطه ایران و ترکیه در سایه دولت های متفاوت با رویکردهای مختلف همراه بوده است. ترکیه برای برخی دولت ها در ایران رفیقی تمام عیار بوده که حتی قصد وارد کردن آن به مذاکرات هسته یی را هم داشتند و برای برخی دولت ها در سی و چندسال گذشته رقیبی منطقه یی بوده است که باید با آن مدارا کرد. به نظر شما رابطه تهران - آنکارا در یک سال اخیر که از عمر دولت تدبیر و امید می گذرد دستخوش چه تحولاتی شده است؟
    البته باید این تعبیر را که رابطه ایران و ترکیه در سایه دولت ها با رویکردهای متفاوت همراه بود با احتیاط به کار برد. می توان آن را نقد کرد. رابطه کشورها به این سادگی دستخوش تحول نمی شود چون ریشه های روابط در حوزه منافع ملی و از آن مهم تر اهداف ملی است. در واقع دولت های مختلف برای دستیابی به منافع ملی خود مسیرهای متفاوتی را پیش گرفته اند. در یک سال اخیر روابط دو کشور در حوزه سخت افزاری در مسیر عبور از موانع ناشی از تحریم ها و در حوزه نرم افزاری در مسیر ممانعت از تاثیر گذاری بحران منطقه خاورمیانه بر روابط بوده است. تاثیر پذیری افکار عمومی ترکیه از رسانه های صوتی و تصویری از یک سو موجب بهبود جایگاه ایران در ترکیه در یک سال گذشته شده و از سوی دیگر چالش هایی بر اساس رقابت منطقه یی ایجاد کرده است. امضای سند ژنو از یک سو موجب کاهش فشارهای روانی اضافی بر مناسبات ما شده و از سوی دیگر این نگرانی را ایجاد کرده که اگر ایران از این محیط ظالمانه خارج شود مناسبات با ترکیه چه شکلی پیدا می کند؟ ترکیه تلاش بسیاری کرد با مذاکره و جلب نظر کشورهای غربی از تحریم ها عبور کند و پیوندهای اقتصادی قوی تری با ایران برقرار کند اما نهادهای اقتصادی ترکیه که بیشتر آنها به بخش خصوصی مربوط می شوند نتوانستند ریسک کنند یا اساسا علاقه یی به این کار نداشتند. در مواردی مانند فعالیت هالک بانک نیز شاهد بودیم با وجود حرکت این بانک در چارچوب موازین تحمیلی تحریمی، نهایتا به سهام این بانک در بورس ترکیه ضربات جدی زدند. البته در اینجا باید به سفر نخست وزیر وقت ترکیه به ایران در بهمن 92 و امضای توافقنامه تجارت ترجیحی و سفر رییس جمهوری اسلامی ایران به ترکیه در خرداد 1393 و برگزاری نخستین شورای عالی روابط به علاوه دیدارهای فراوان مقامات دو کشور مثلاسه سفر رییس مجلس ترکیه به ایران در یک سال گذشته و 12 دیدار وزرای خارجه دو کشور و همچنین برگزاری چهاردهمین کمیسیون مشترک و دو نوبت دیدارهای نمایندگان ویژه روسای جمهور اشاره کرد که نقش مهمی در مراقبت از روابط و مساعدت به تداوم حرکت آن داشته اند.
   

   بحران در سوریه تا چه اندازه بر رابطه تهران – آنکارا تاثیر گذاشته است. آیا در جریان سفرهای اخیر مقام های ایرانی به ترکیه تلاشی برای نزدیک شدن دیدگاه های مقام های دو کشور در خصوص سوریه هم صورت گرفت؟
    بحران در سوریه یکی از نمادهای چالش ژئوپولتیکی در دوران گذار است. حتی قبل از شروع بحران کشمکش هایی برای جذب و دفع دمشق و مدیریت آن در قالب های ژئوپولتیک منطقه جریان داشته است. منظورم این است که تقریبا از زمانی که خروج امریکا از عراق مطرح شد روابط ایران و ترکیه با تاثیرات چنین محیطی سروکار داشته است. این ادعا را در برخی اسناد ویکی لیکس هم می توان دنبال کرد. تحولات خاورمیانه به خصوص بعد از حوادث لیبی ماهیت این کشمکش ها را در سوریه تغییر و ماهیت نظامی به آن داد. دو کشور ایران و ترکیه با توجه به اهمیت روابط دو جانبه و تلاشی که برای کم کردن هزینه های امنیت منطقه یی دارند توافق داشته اند که اجازه ندهند کشمکش های فوق بر روابط دو جانبه تاثیر بگذارد. به هر حال اختلاف نظر در سوریه هزینه های امنیتی به همراه داشته اما هر دو می دانند که این هزینه ها اگر به حوزه روابط دو جانبه کشیده شود غیر قابل جبران خواهد بود. علاوه برمذاکرات در سطوحی مانند رییس جمهور و وزیر خارجه مذاکرات منظمی بین معاونان وزرای خارجه و دیپلمات های دو کشور در تهران، آنکارا و بغداد جریان داشته که هدف آن افزایش نقاط مشترک و کاهش اختلاف نظرها بود. به نظرم روند تحولات نیز زمینه بهتری را برای سرعت بخشیدن به این همکاری ها فراهم کرده است و این اراده متقابل وجود دارد که مناسبات خود را قربانی تحولات منطقه نکنیم.
    
     در سه سال اخیر با آغاز بحران در سوریه ما شاهد شدت گرفتن اختلاف های منطقه یی میان گروه های شیعه و سنی از سوریه تا عراق و بحرین بوده ایم. به نظر شما ترکیه تا چه اندازه سیاست مهار محور مقاومت و جریان تشیع در منطقه را دنبال می کند؟
    اولاوقتی می گوییم ترکیه باید توجه کنیم که در این کشور نحله های فکری و جریان های سیاسی متفاوتی حضور دارند. با توجه به نظام حزبی - پارلمانی در این کشور مردم در قالب سه چهار حزب اصلی متمرکز می شوند. نزدیک به 85 درصد از واجدین حق رای در ترکیه در قالب حزبی پای صندوق رای می روند و در قالب حاکمیت – اپوزیسیون تقریبا 50 – 50 تقسیم می شوند. طبیعی است که هر کشوری برای مقابله با نگرانی ها و تهدیدهای ناشی از محیط پیرامونی خود سیاستگذاری و به میزان توانش اقدام کند. این نگرانی های سیاسی، اقتصادی گاهی با گسل های امنیتی کشورها منطبق می شود و موجبات تهدید حیاتی را فراهم می کند. بخش اصلی پایگاه دولت عدالت و توسعه بین مردم مسلمان ترکیه است. این مردم اکنون به کسانی رای می دهند که در دهه 1980 برای درک انقلاب اسلامی در ایران به شناخت بیشتر باورهای شیعی از جمله از طریق بیانات حضرت امام خمینی (ره) و کتاب های مرحوم شریعتی و شهید مطهری همت گماشتند و برای نخستین بار در جمهوری ترکیه به عنوان یک جریان اجتماعی کشف کردند که مذهب جعفری با محوریت امامت و اهل بیت برای آنها غریبه نیست. برای همین مرحوم اربکان و شاگردان او و مردم ترکیه توانستند با ایران و پیام های انقلاب اسلامی ارتباط خودمانی و نزدیکی برقرار کنند و این ارتباط کماکان ادامه دارد. از زمان آغاز درگیری ها در سوریه در رسانه های ترکیه این خط ترسیم شد که اسد محور ظالم و مخالفان وی محور مظلوم هستند. یکی از روحانیون ترک سال گذشته به سفارت ما آمده بود و می گفت من گیج شده ام. این محور ظالم و مظلوم است می فهمم اما شما نیز طرفدار مظلوم هستید و جایگاه شما را در این محور نمی توانم تحلیل کنم. موضوع این است که وقتی اختلاف نظرهای سیاسی و امنیتی در جهان اسلامی بر حوزه های قومی و مذهبی منطبق می شود دچار پیچیدگی می شود. حال اگر در نظر بگیریم که عده یی نیز از بیرون جهان اسلام از وضعیت سوءاستفاده می کنند شرایط سخت تر می شود.
    
     نگاه دولت ترکیه به تحولات عراق در چند سال اخیر با نوعی دخالت درامور داخلی این کشور همراه بوده است. ترک ها در بسیاری از بزنگاه های زمانی با کردهای عراق ارتباط مستقیم گرفته اند و حتی به معاون فراری رییس جمهور این کشور طارق الهاشمی هم پناه داده اند. چرا ما در رابطه آنکارا - بغداد شاهد چنین تنش های علنی هستیم؟
    این رفتار دولت ترکیه از یک ذهنیت تبعیت می کند. نباید دنبال ارزش گذاری بر این ذهنیت باشیم بلکه باید به دنبال شناخت آن باشیم، چراکه به هر حال این ذهنیت در حوزه منافع ما، کشور متحد ما عراق و منطقه پیرامونی ما و جهان اسلام تاثیر می گذارد. به اعتقاد من حتی تحولات سوریه ریشه در تحولات عراق دارد. قبلاگفتم که بعد از طرح خروج امریکا از عراق روند جدیدی برای سوریه آغاز شد. دلیل این موضوع بسیار روشن است. تحولات عراق برای ثبات و امنیت ترکیه و از آن بالاتر بر بقای ترکیه تاثیر می گذارد. باز تاکید می کنم، نمی خواهم نحوه مدیریت عناصر این مجموعه موثر را ارزشیابی کنم که درست است یا نیست، اما در دوران گذار با توجه به عدم قطعیت حتما کسی که وارد این وادی می شود اطمینان دارد که احتمالادارد آن کاری را انجام می دهد که باید انجام بدهد و این گذر زمان است که صحت و سقم یک سیاست را بارز خواهد کرد.
    
    بسیاری از آژانس های اطلاعاتی از سکوت دولت ترکیه در برابر داعش و احتمال حمایت ترکیه از این جریان سخن می گویند. چرا زمانی که کردهای سنجار مورد حمله داعش قرار گرفتند، ترکیه موضع انفعالی خود را حفظ کرد؟
    در ترکیه می گویند درگیری انتخاباتی و گروگان بودن شماری از دیپلمات های ترکیه در موصل در دست داعش نقش موثری در رفتار ترکیه داشته است. داعش یک جریان محکوم به شکست و بدنام است. صرفا دولت های ناکارآمد و ورشکسته می توانند ارتباط با این گونه سازمان ها را تحمل کنند. به نظر من دولت ترکیه به هیچ وجه با داعش سنخیت ندارد. دولت طالبان و القاعده، دولت صدام و منافقان را یادآوری می کنم. بنابراین می توان انتظار داشت که با پایان انتخابات در ترکیه و انشاءالله نجات جان دیپلمات های ترک شاهد تحول در مواضع ترکیه خواهیم بود.
    
    سرنوشت تعامل دولت اردوغان با کردهای پ ک ک در داخل این کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟
    موضوع فراتر از تعامل با یک گروه است. این بخشی از روندی است که روند راه حل (چوزوم سورچ) نام گرفته است. آقای اردوغان و آقای داووداوغلو این موضوع را مهم ترین دستور کار خود در دولت جدید اعلام کرده اند. به نظرم در کنار موضوع اقتصاد ترکیه این موضوع شاخص مهمی به حساب می رود. این روند مهمی است که باید امیدوار بود دوستان ترکیه بتوانند با ظرافت از پس آن برآیند، چرا که موفقیت آنها در این مسیر به معنی استقرار ثبات در کنار مرزهای ایران و توسعه بازارهای جدید برای ایران است و برعکس عدم موفقیت آنها یعنی بی ثباتی در کنار مرزهای ما.
    
    آیا ترکیه با تشکیل سرزمینی مستقل برای کردها به شکلی که در ذهن کردهای عراق است، موافقت خواهد کرد؟
    موضع رسمی ترکیه حمایت از تمامیت ارضی و قانون اساسی عراق است.
    
     ترک ها سودای احیای قدرت سیاسی خود در منطقه را در سر دارند. برخی از رویاهای عثمانی گونه ترک ها در منطقه سخن می گویند. برای ترکیه در آینده کوتاه و درازمدت منطقه چه جایگاهی قایل هستید؟
    اول برداشت مردم ترکیه از دوره عثمانی را باید تبیین کرد. بعد هم دوستان ترک ما امروز از ترکیه قدیم و ترکیه نوین دم می زنند. باید دید چه ضرورتی ایجاب می کند که از ترکیه قدیم با هر مختصاتی به ترکیه نوین چشم دوخت. اگر شاخص های ترکیه قدیم از منظر دوستان ترکیه معلوم شود آنگاه به نظر می رسد که بتوان دقیق تر تحلیل کرد. توسل کشورها به هویت، سوابق و میراثی که از منظر خودشان افتخارآمیز است امری طبیعی است.
    
    رابطه میان آنکارا – تل آویو در چند سال حصر غزه با تنش های مداومی همراه بوده است. فکر می کنید با توجه به بروز اختلاف میان ترکیه با سوریه و عراق، ترک ها به سمت اسراییل برای عادی سازی بیشتر روابط حرکت کنند؟
    ترکیه شروطی برای عادی سازی رابطه با رژیم صهیونیستی گذاشته است که نشان می دهد اصل عادی سازی مناسبات از نظر آنها یک تابو نیست. اما به نظرم سوریه و عراق نیست که بر تصمیم ترکیه در این مسیر تاثیر خواهد گذاشت بلکه انسجام داخلی و درک ترکیه از موقعیت منطقه یی خود در این زمینه حایز اهمیت خواهد بود.
    
    اردوغان در نخستین سخنرانی خود پس از مراسم تحلیف بار دیگر بر تمایل کشورش برای الحاق به اتحادیه اروپا سخن گفت. فکر می کنید با توجه به معادلات سیاسی جدید شکل گرفته در منطقه در سایه تحولات سیاسی، چنین پیوندی میان قاره سبز و ترکیه محتمل باشد؟
    این موضوع از جهات مختلف همواره در دستور کار سیاست خارجی ترکیه بوده است. وزیر خارجه کنونی ترکیه قبلاوزیر امور اتحادیه اروپا بوده است یعنی دولت ترکیه از قبل از الحاق یک وزارتخانه به این منظور دارد. به نظرم روند الحاق بسته به عمق راهبردی ترکیه در محیط پیرامونی مرتبا چک و تنظیم می شود.
    
     در سیاست خارجی ترکیه بحث لاییسیته ساختاری پررنگ است یا اسلام گرایی؟ اگر اسلام گرایی را مد نظر قرار دهیم چگونه رابطه با اسراییل و ناتو را توجیه می کنیم؟ اگر لاییسیته مد نظر باشد چگونه می توان حمایت ترکیه از جریان اخوان در مصر را توجیه کرد؟
    در دولت حزب عدالت و توسعه صحبت از تعدیل مناسبات دین و دولت در قالب دمکراتیزاسیون است. یعنی این اعتقاد وجود دارد که سکولاریسم از چهارچوب مقرر خود فراتر رفته و حالاعده یی آمده اند شرایط را به حالت عادی برمی گردانند. در این قالب که قالبی عمل گرایانه است همه موارد فوق جای خود را پیدا می کنند اما مشکل مطالبات مردمی در فضای دمکراتیک است. مهم تعریف حد اعتدال است.
    
    رابطه ترکیه با عربستان را با توجه به بحران های سیاسی در مصر و سوریه چگونه ارزیابی می کنید؟
    دو کشور در مصر اختلاف در نگاه سیاسی دارند و در سوریه اشتراک منافع در مخالفت با بشار اسد. این رابطه را از دو منظر باید بررسی کرد: اول منظر ترکیه که شاخص های آن را شما هم گفتید اما از منظر عربستان سعودی هم باید مورد توجه قرار بگیرد. مناسبات ترکیه با عراق و رابطه این کشور با ایران کم اهمیت تر از تاثیر عناصر سوریه و مصر نیست.