مساله قره باغ با دو یا سه توصیه حل نمی شود

دیپلماسی ایرانی: سربازان جمهوری های آذربایجان و ارمنستان بار دیگر بر سر قره باغ کوهستانی به سوی هم آتش گشودند. این درگیری چندین کشته بر جای گذاشت. اینبار دولت آذربایجان، ارمنستان را متهم به جاسوسی کرده است. در همین راستا دولت روسیه نیز طی اطلاعیه خواهان آتش بس فوری و پایبند به توافق نامه صورت گرفته در این زمینه شده است. دولت ارمنستان قبول نمی کند که آذربایجان حق قانونی کنترل بر منطقه قره باغ کوهستانی را دارد. آذربایجان و ارمنستان پس از فروپاشی شوروی تا کنون، به دلیل اشغال 20 درصد از خاک آذربایجان توسط ارمنی ها، جنگ چندساله ای را تجربه کرده اند. پیش از این گروه موسوم به مینسک مامور تلاش برای حل این مناقشه شده بود. در همین حال جمهوری اسلامی ایران علاوه بر اعلام مواضع بی طرفانه خود نسبت به مناقشات صورت گرفته، اما گفته است که قره باغ جزو خاک آذربایجان است. ایران و ارمنستان همکاری های بسیار نزدیکی در حوزه مسایل انرژی دارند. در همین حال روابط ایران و آذربایجان نیز پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی با امضای چندین قرارداد همکاری به خصوص در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات تعمیق بیشتری یافت. درعین حال ایران همواره مخالفت خود را با حضور نیروهای فرامنطقه ای اعلام کرده است. "محمد رئیسی" سفیر ایران در ارمنستان در گفت و گو با رسانه ها بیان کرد: حل و فصل این موضوع بستگی به ارمنستان و جمهوری آذربایجان و گروه مینسک دارد اما مطمئن هستم حضور نیروهای خارجی امنیت منطقه را به خطر می اندازد که نمونه های عراق و افغانستان در این زمینه قابل ذکر هستند." با توجه به اهمیت موضوع قره باغ و با توجه به هم مرز بودن این کشور با ایران با فرهاد کلینی سفیر سابق ایران در ارمنستان و کارشناس مسایل استراتژیک گفت وگویی داشته ایم که در زیر می خوانید:

بار دیگر شاهد درگیری میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره باغ هستیم. آیا علت درگیری مجدد میان این دو کشور متاثر از عوامل گذشته  بوده یا تحول جدیدی این مساله را رقم زده است ؟

موضوع درگیری های مرزی در منطقه مورد مناقشه قره باغ دارای سابقه بوده و موضوع تازه ای نیست. لیکن این تنش جدید از شدت بیشتری برخوردار بود و طی دوسال اخیر کم سابقه بود. باتوجه به اینکه اخیرا وزارت خارجه روسیه اطلاعیه ای را مبنی بر محکوم کردن آتش بس صادر کرده، مساله قابل توجه است. ماریا زاخارووا معاون مدیر کل اطلاع رسانی و مطبوعاتی وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرده است که تنش های کنونی در منطقه قره باغ جدی است زیرا علاوه بر آنکه شماری در نتیجه آن کشته شده اند عملا نقض توافقنامه آتش بس بین دو کشور نیز محسوب می شود.

باید بگویم که طرفین در گذشته مواضع خود را کم و بیش درباره آتش بس رعایت می کردند و مورد خاصی نبود. اما در درگیری اخیر تعداد کشته ها و میزان شدت درگیری، حائز اهمیت است. می توان گفت میزان کشته ها نسبت به آنچه در گذشته روی داد، سابقه نداشت. ارتش جمهوری خود خوانده قره باغ کشته شدن دو سرباز خود در درگیری با ارتش جمهوری آذربایجان را تایید کرده است و جمهوری آذربایجان نیز از کشته شدن نه سرباز خود در این درگیری سخن گفته است.البته هنوز نمی توان به امار های رسانه ای استناد کرد طرفین شمار قربانیان در این کشمکش ارقام متفاوتی ارائه کرده اند. وزارت خارجه کشورمان نیز درخواست خویشتنداری کرده است و دولت آمریکا نیز ابراز نگرانی کرد.در اعلامیه رسمی مقامات باکو موضوع ورود کماندوهای ارمنی مطرح شده است و دولت خود خوانده قره باغ نیز اعلامیه خود را صادر کرده است.بنظرم بایستی از اقدامات خود خواسته و خارج از اراده سیاسی جلوگیری کرد. خوشبختانه هنوز آتش بس ژله ای به آتش بس شکننده تبدیل نشده است. بایستی کلیه طرف ها تلاش کنند تا آتش بس پایدار بعنوان زیر ساخت تفاهم رعایت شود.

رویکرد روسیه چه خواهد بود؟ آیا روسیه سیاست هایی همانند آنچه که در اوکراین در نظر گرفت، در این باره نیز مدنظر قرار می دهد یا موضع بی طرفانه ای خواهد گرفت؟

با توجه به اینکه دولت روسیه عضو گروه موسوم به مینسک بوده، طبیعتا از یک موضع بیطرفانه ای برخوردار است. گرچه در مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با هر کدام از جمهوری های آذربایجان و ارمنستان متفاوت عمل می کند. می توان گفت رویکرد روسیه در حوزه نظامی بیشتر معطوف به ارمنستان بوده و بعضا نقش حامی لجستیکی را بازی کرده است و یکی از متحدان نظامی ارمنستان به حساب می آید. در حوزه اقتصادی نیز با توجه به شرایط آذربایجان به خصوص در حوزه نفت و گاز، روسیه هواره تلاش کرده بتواند از موقعیت بهتری نسبت به شرکت های غربی در آذربایجان برخوردار باشد. البته آذربایجان نیز رویکرد اول خود را غرب انتخاب کرده است. رفتار روسیه در مناسبات دوجانبه با هر یک از طرفین درگیر، معطوف به قضیه قره باغ متفاوت است. روسیه سعی کرده در مواضع رسمی نسبت به قره باغ به عنوان یک کشور میانجیگر ظاهر شود. به همین دلیل در مناسبات دو جانبه اش هیچگاه رویکرد ژئوپولتیک خود را فراموش نکرده است. فراموش نکنید که ارمنستان متحد اول نظامی روسیه در قفقاز است و این اولویت در اسناد دکترین نظامی این کشور نیز تاکید شده است.

جمهوری آذربایجان از توسعه مناسبات ایران با ارمنستان به ویژه در عرصه تامین نیازهای گازی این کشور توسط ایران ناخرسند هستند و از حمایت ایران از ارمنستان انتقاد می کنند. با توجه به اینکه قره باغ هم نطقه مرزی شمال ایران است، آیا ایران می تواند نقش میانجی را میان ارمنستان و آذربایجان ایفا کند؟

جمهوری اسلامی همواره مواضع بی طرفانه ای داشته است بی طرفی به معنای بی تفاوتی نیست . در گذشته هم اقداماتی برای میانجیگری طرفین قبل از اقدامات گروه مینسک انجام داده بود. جمهوری اسلامی ایران همواره از اقدامات گروه مینسک در جهت کاهش تنش میان ارمنستان و آذربایجان استقبال کرده ومی کند .این سیاست جمهوری اسلامی ایران است. گاهی ممکن است در رسانه ها  مواضعی مطرح شود که بیشتر به مواضع ژورنالیستی و با هدف تحت تاثیر قرار دادن مناسبات ایران با قفقاز مربوط می شود. ولی هم دولت باکو و هم دولت ایروان از مواضع متوازن جمهوری اسلامی ایران آگاهی کامل دارند.

پیش از این سفیر ایران در آذربایجان اعلام کرده بود که ایران، قره باغ را جزو خاک آذربایجان می داند. در همین حال ارامنه قره باغ خودشان اعلام استقلال کردند و جمهوری خودخوانده قره باغ می دانند و از اصل پیوستگی با ارمنستان به صورت رسمی خودداری کرده اند. آیا موضع گیری ایران در قبال مساله قره باغ در روابطش با ارمنستان اثرگذار است؟

سیاست جمهوری اسلامی ایران، حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان بوده و آن را به صورت رسمی و آشکار بیان کرده است. در قالب گروه مینسک موضوعاتی از قبیل یک نوع خودمختاری عالی برای منطقه قرباغ بیان شده است در آذربایجان بعضا با نگاه های تاکتیکی در مذاکرات ، شرایطی مطرح می کنند که البته این مربوط به دولت آذربایجان است .به هر حال آنها هستند که باید سیاست های مستقیم و غیر مستقیم خود را بیان کنند. مقامات باکو می دانند که پذیرش شرایط جدید برابر با تغییر قانون اساسی آذربایجان است و عملا این کشور در چارچوب  فدرالیسم قرار می گیرند.

 جمهوری اسلامی ایران در چارچوب تقویت همکاری های منطقه ای بین همه جمهوری های قفقاز، نارضایتی خود را نسبت به هرگونه درگیری یا تنش اعلام کرده است. البته جدای از این مسایل، جمهوری اسلامی ایران همواره تاکید کرده که موضوع مورد مناقشه قره باغ نباید دستاویزی برای حضور نیروهای بیگانه و فرامنطقه ای در قفقاز شود. در این باره نیز مواضع خودرا به صورت کاملا جدی و شفاف بیان کرده است. از این رو هرگونه راه حل سازشی که برای قره باغ دنبال می شود نباید همراه با حضور نیروهای فرامنطقه ای در پشت مرزهای جمهوری اسلامی ایران باشد.ایران یکی از محورها و مولفه های ر اه حل است.

بنیاد علم و سیاست برلین، در گزارشی پیرامون همین مساله در حوزه مسائل قفقاز آورده است باید از یک سو جلوی تهدیدهای نظامی آذربایجان گرفته شود و از سوی دیگر به ارمنستان فشار وارد آید که بالاخره از مناطق اشغالی در اطراف قره باغ کوهستانی عقب نشینی کند. آیا این راه حل می تواند به مناقشات طرفین پایان دهد؟ یا باید به دنبال راه حلی دیگر بود؟

نگاه مطرح شده در این گزارش، بیشتر معطوف به یک نوع توصیه و پیشنهاد محدود است تا بخواهیم آن را بعنوان یک راه حل جامع و نهایی و قابل قبول برای کلیه طرفین در موضوع قره باغ دانست.  به موازات صحنه برخی پیشنهاداتی بر اساس راهکار دو فاکتو حقوقی و بصورت ایجابی وبا یک دوره تعلیق بحران نیز مطرح می شود. به نظر می رسد موضوعات مقداری عمیق تر بوده و علت هم درگیری هایی است که این مسئله در محدوده جغرافیایی کهن قرار داد. در زمان اتحاد شوروی نیز نمی توانستید موضوع را به این سادگی که این موسسه در گزارش خود آورده، حل کنند.خانات قره باغ را در تاریخ مطالعه فرمایید ، شیوه مدیریت درونی این حوزه قابل توجه است . در دوران جدید در این باره نیز راه حل و راهکارهای مختلفی ارایه شده است. زمانی حدود 20 سال گذشته طرح پاول گوبل بصورت طرح جابجایی سرزمینی مطرح بود که از جانب طرفین رد شد. سپس چگونگی تشکیل یک وضعیت جدید از طریق ایده های گروه مینسک مطرح بود. بعدا حتی بحث ایجاد کریدورها یا تونل هایی میان ارمنستان و قره باغ مطرح شد که در روی سطح زمین تماس با آذربایجان حفظ اما از طریق مسیرهای زیرزمینی، قره باغ بتواند با ارمنستان تماس وارتباط داشته باشد. به همین دلیل با دو یا سه توصیه نمی توان گفت که موضوع حل می شود و واقعا نمی توان با سیاست فشار وتغییر توازن به یک راه حل سریع نایل شد.موضع حق تعیین سرنوشت ، بازگشت آوراگانی که به نسل دوم وارد شده اند ؛ هویت حقوقی ، چارچوب امنیتی ، معنایابی ثبات ، تقویت اصل همسایگی و شکل دادن به یک ثبات پایدار در ابعاد فرهنگی واقتصادی و....وجود دارد .در مذاکرات هیئت های سیاسی طرفین درگیر با گروه مینسک  انها قدرت مانور خود را بر شاخص های  تفاهم غیر رسمی دنبال می کنند و تکنیک های مختلفی را برای خرید زمان ، انزوای مواضع حریف ، بازدارندگی از طریق دیپلماسی و .... را بنمایش گذاشته اند.

باید اراده ای نیک بین رهبران و طرفین درگیر به منظور ایجاد یک نوع رویکرد به سمت راه حل به وجود بیاید.که هنوز به مرز حقیقی نرسیده است.اگرچه در بیانات و گفتار سیاسی استقبال رسمی شده است و فاصله ها هنوز وجود دارد. از سوی دیگر قره باغی ها مواضع خود را دارند و همواره در راستای ایروان عمل نکرده اند.انها خود را طرف اصلی صحنه می دانند وبی دلیل نیست که در ایروان بعد از دولت جنبش ملی ارامنه که به رهبری اقای در پطرسیان اداره می شد .همواره ارامنه قره باغی الاصل ها دولت را در اختیار داشته اند.تاریخ معاصر قفقاز را بایستی بدرستی درک کرد.

در حال حاضر ایران و ارمنستان در راستای تبادل انرژی با یکدیگر همکاری می کنند. یعنی به ازای صادرات گاز ایران، برق از ارمنستان وارد می شود. تداوم درگیری ها آیا بر مسایل اقتصادی در حوزه انرژی و نیرو میان تهران و ایروان اثرگذار خواهد بود؟

 جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان نیز در زمینه های انرژی همواره همکاری داشته است. حتی زمانی که بحران گرجستان پدید آمد، جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان فعالانه در زمینه صادرات انرژی همکاری کرد. الان هم کم و بیش این همکاری ها وجود دارد. حتی اخیرا در حوزه ارتباطات و فناوری هم میان ایران و آذربایجان، قراردادهای همکاری جدیدی منعقد شده است. از این منظر جمهوری اسلامی همکاری های اقتصادی خود را در حوزه قفقاز گروگان پایتخت ها قرار نمی دهد. نگاهش این موضوع همکاری ابزاری نیست  جمهوری اسلامی ایران سعی می کند از یک نوع دیدگاه توسعه ای پیروی کند. به همین دلیل سعی کرده با همسایگان مشترک، همکاری فراتر از وضعیت های موجود یا مناقشاتی که بین آنها به وجود آمده، دنبال کند.

انتشار اولیه: دوشنبه 13 مرداد 1393 / انتشار مجدد: سه شنبه 21 مرداد 1393