فاکتور سازنده ایران در افغانستان

دیپلماسی ایرانی: در سال های اخیر، به خصوص در هفته های اخیر با توجه به تحرک های نگران کننده داعش در عراق، بیشتر توجه ها به نقش ایران در عراق معطوف بوده است. این در حالی است که کمتر در مورد آنچه که ایران در افغانستان انجام می دهد، سخن به میان می آید. جایی که پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر ، آمریکا با آن درگیر جنگ شد تا القاعده را سرنگون کند.

اما در غرب همچنان ادعاهایی در مورد اینکه ایران به طالبان کمک می کند، مطرح می شود. در سال های 2007 تا 2011، نیروهای بین المللی مدعی کشف تسلیحاتی شدند که از مقصد ایران به دست طالبان رسیده بود. از سوی دیگر برخی ادعاها نیز در خصوص چمدان های پولی مطرح شد که از تهران به دست حامد کرزی، رئیس جمهور سابق افغانستان می رسید تا بین او و آمریکایی ها شکاف ایجادکند.

چندی پیش نیز وال استریت ژورنال ادعایی را در مورد برخی تحریم های ایران در افغانستان از طریق گروه های شیعه افغان مطرح کرد.اما با وجود تمامی این گمانه زنی ها، نقشی که ایران در افغانستان ایفا می کند، سازنده است. منافع ایرانیان و آمریکایی ها در افغانستان در بیشتر موارد همپوشانی دارد. در صورتی که روابط تهران و واشینگتن همچنان رو به بهبود برود، ایران می تواند در افغانستان پس از سال 2014 نیز با ایفای نقش سازنده به پیشرفت این منافع کمک کند.

ایران تاریخی طولانی در کمک به دولت آمریکا در افغانستان دارد. در جریان کنفرانس بن، ایران به شکست بن بست برای بر سر کار آمدن نخستین دولت افغانستان پس از طالبان کمک کرد. جیمز دابینز، نماینده آمریکا در بن به یاد می آورد که محمد جواد ظریف، وزیر خارجه کنونی ایران چگونه در گوشه کنفرانس بن با نماینده پیمان آتلانتیک شمالی گفت و گو می کرد و تنها چند ثانیه پس از آن توافق حاصل شد.

تهران و واشینگتن در زمینه مقابله با القاعده و طالبان نیز همکاری کردند. پس از اینکه نیروهای بین المللی در سال 2001 به افغانستان رسیدند، ایران شماری از چهره های القاعده را دستگیر کرد و به واشینگتن نقشه هایی را نشان داد که موقعیت طالبان در افغانسان را قابل شناسایی می کرد. دابینز می گوید که ایران پیشنهاد آموزش 20 هزار نیروی افعانی را مطرح کرد. به گفته او حتی امکان همکاری های بیشتر ایران و آمریکا در این زمینه نیز وجود داشت. در سال 2003، تهران پیشنهاد رسمی برگزاری مذاکرات جامع با واشینگتن را مطرح کرد اما جورج بوش گفت که نمی تواند در مورد افغانستان با ایران وارد مذاکره شود.

این همکاری نباید تعجب برانگیز به نظر برسد. زمانی که پای افغانستان به میان می آید، واشینگتن و تهران در طیفی از موضوعات شامل طالبان چشم در چشم هم می دوزند. ایران نمی خواهند همسایه اش افغانستان بار دیگر تحت سلطه طالبان سنی باشد. آن هم در شرایطی که شکاف های فرقه ای در منطقه روز به روز در حال عمیق تر شدن است.

در سال 1998، طالبان 9 دپیلمات ایرانی در مزار شریف را مورد سوء قصد قرار داد. در مقابل ایران200 هزار نیرو در مرز مشترک با افغانستان مستقر کرد و در آستانه جنگ قرار گرفت. در واقع از آن روز تا کنون ایده های ضد طالبانی ایران تغییری نکرده است. یک کارشناس ایرانی می گوید که ایران نمی خواهد مانند یک ساندویچ بین داعش در غرب و طالبان در شرق قرار بگیرد.

یک مساله دیگر نیز مواد مخدر است. طالبان در قاچاق مواد مخدر ید طولایی دارد و ایران نیز اصلی ترین مقصد این قاچاق به شمار می رود. ایران یکی از بالاترین نرخ های مصرف مواد مخدر در جهان را دارد و قاچاق مواد مخدر از افغانستان این شرایط را برای ایران بحرانی تر کرده است.

دلایل خوبی برای باور این نکته وجود دارد که ایران خواستار افغانستانی با ثبات است. بی ثباتی بیشتر در این کشور به قاچاق مواد مخدر دامن می زند. بحث مهاجران از افغانستان به ایران نیز برای ایران چالش های زیادی ایجاد کرده است. شاید ایران در ظاهر با هر گونه حضور نیروهای آمریکایی در افغانستان مخالف باشد اما در محافل خصوصی به طور حتم از حضور این نیروها خرسند خواهد بود.

از سوی دیگر ایران و آمریکا منافع مشترکی در ایجاد افغانستانی دارند که تعامل بیشتری با آسیای جنوبی و مرکزی داشته باشد. ایران به دنبال شبکه های ریلی، خطوط راه آهن و پروژه های تجاری در آسیای مرکزی است. همچنین ایران می خواهد همکاری گسترده تری را با هند در ساخت بنادر داشته باشد. این تلاش های ایران با ابتکار عمل آمریکا در جاده ابریشم جدید نیز هم راستا است. اقدامی که قرار است با هدف توسعه بازارهای انرژی در آسیای جنوبی و مرکزی انجام شود. البته تحریم های آمریکا حضور ایران در برخی پروژه ها در آسیا را غیر ممکن کرده است. اما با توافق هسته ای و لغو تحریم ها ایران نیز می تواند حضور خود را در این پروژه ها پررنگ تر کند.

مانند بسیاری از همسایگان افغانستان، ایران نیز به طور فعالانه ای در این کشور حضور دارد و روابط فرهنگی مشترکی با این کشور دارد. شهر هرات افغانستان تا سال 1857 ، بخشی از ایران بوده است. دری نیز که یکی از دو زبان رسمی افغانستان است بخشی از زیان فارسی را تشکیل می دهد. تهران یک بازیگر کلیدی در بخش اقتصاد افغانستان به شمار می رود. 540 میلیون دلاری که ایران در کنفرانس سال 2002 به افغانستان کمک کرد، بسیار قابل توجه بود. از سوی دیگر ایران کالاهای متنوعی را به افغانستان صادر می کند که شامل غذا، دارو و نفت است و 50 میلیون دلار نیز در زمینه مبارزه با قاچاق به این کشور کمک می کند. روابط تجاری دوجانبه در سال های 2011 تا 2013 دوبرابر شده است.

از سوی دیگر ایران نفوذ قابل توجهی در افغانستان به خصوص در میان شیعان دارد که 20 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. البته موسسه راند می گوید که ایران به دنبال بسط نفوذ خود فراتر از جمعیت شیعه افغانستان است. تهران به ان جی او ها، مدارس و موسسه های رسانه ای افغانستان کمک می کند.

نتایج این رویکرد ایران پیچیده است. برخی افغان ها به خصوص شیعیان از حضور ایران حمایت می کنند. البته برخی دیگر مخالف اند. به هر ترتیب ایران یکی از بازیگران کلیدی افغانستان پس از سال 2014 خواهد بود. پکن با وجود نقش اقتصادی گسترده ای که در افغانستان ایفا می کند، از نظر سیاسی جایگاه خوبی در این کشور ندارد. اسلام آباد نیز روابط ضعیفی با کابل دارد. دهلی نو یک توافقنامه استراتژیک با کابل امضاء کرده است . اما در مقام مقایسه باید گفت که ایران به طور عمیقی در ساختار سیاسی و اقتصادی افغانستان نفوذ دارد.

در نهایت،میزان نقش آفرینی سازنده ایران در آینده افغانستان به فاکتورهای متعددی بستگی دارد. آنکه دیپلماسی افغان ایران تنها در جهت کمک پیش می رود یا می تواند به چند قطبی شدن بیانجامد. یا اینکه تهران می تواند روابط خود را پس از کرزای با کابل حفظ کند یا خیر؟

البته یکی از مهمترین فاکتورها روابط ایران و آمریکا است. در صورتی که الگوی روابط تهران – واشینگتن بر اساس گرم تر شدن پیش برود، اقدامات ایران در حمایت از طالبان نیز کاهش می یابد. نتیجه مذاکرات هسته ای با ایران تاثیر مستقیمی بر تعریف روابط ایران با جامعه بین المللی و در نهایت چشم انداز ثبات در افغانستان خواهد داشت.

منبع:فارن پالیسی / تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10

انتشار اولیه : یکشنبه 5 مرداد 1393 / باز انتشار : شنبه 11 مرداد 1393