زبان و گفتمان منطقه ای و بین المللی ایران

دیپلماسی ایرانی: مجله امورخارجی Foreign Affairs)) در شماره مه - ژوئن 2014 (اردیبهشت و خرداد 1393)، مقاله ای از دکتر ظریف، وزیر امورخارجه، با عنوان " ایران واقعاً چه می خواهد؟ سیاست خارجی ایران در دوران روحانی"What Iran Really Wants? Iranian Foreign Policy in Ruhani  Era" به چاپ خواهد رساند که از جهت محتوی، شکل ارائه، زمان و زبان بیان سیاست خارجی برای همه پژوهشگران و دست اندرکاران روابط بین المللی و علاقمندان به امور ایران در خور توجه و دقت می باشد. شیوه نوین پیام رسانی جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه و جهان که با زنجیره ای از تولید و اعلام موضع، سخنرانی و ایجاد ارتباط های توامان رسمی و مردمی توسط وزیر امورخارجه دنبال شده، به نحو بارزی در انتشار این مقاله منعکس شده است و جالب آنکه بن مایه مقاله همانگونه که مجله مزبور یادآوری کرده، برنامه ارائه شده توسط  دکتر ظریف در مجلس شورای اسلامی در زمان کسب رای اعتماد می باشد. اهمیت و محتوای مقاله چگونه قابل تحلیل است؟ در پاسخ به "زبان و بیان سیاست خارجی"، "محتوای گفتمانی سیاست خارجی" و "پی آمدهای سیاست خارجی" مقاله دکتر ظریف پرداخته خواهد شد. قبل از بحث در مورد این موضوعات، این مطلب باید مورد تاکید و توجه قرار گیرد که تسلط حرفه ای مقاله در بهره برداری از مفاهیم و واژگان و همچنین نحوه بیان، بی تردید از بالاترین استانداردهای جهانی برخوردار است.

الف. "زبان و بیان سیاست خارجی"

رابطه بین سیاست و زبان امری روشن، چندوجهی و عمیقاً پیچیده و اثرگذار می باشد. در سیاست خارجی مخصوصاً در موقعیت کنونی، اهمیت زبان بیشتر و پراهمیت تر می شود. دلیل برجستگی زبان در سیاست خارجی واضحاً در چگونگی، گسترده و تنوع مخاطبین در ماوراء مرزها و اثرگذاری بر ذهن وعمل بازیگران است. به همین جهت، ایجاد ارتباط با دیگر ملت ها و دولت ها، توانائی های ترکیبی و متعددی را می طلبد. به عبارت دیگر، این مهم، مستلزم یک زبان حرفه ای قابل فهم برای دیگران است. طرفه آنکه بعضاً مطالبی که دست اندرکاران امور سیاسی در زمینه سیاست خارجی بیان می دارند، به خاطر فاصله گرفتن از چارچوب های اولیه، مورد اعتنای کسی قرار نمی گیرد. انتشار مقاله دکتر ظریف در مجله امورخارجی، پدیده قابل ملاحظه ای نه فقط در زبان و بیان سیاست خارجی قابل فهم در ایران می باشد، بلکه دستیابی به تریبونی که تا به حال یا کلاً در اختیار مخالفین جمهوری اسلامی ایران بوده و یا فضای اندکی به جانبداران ایران اختصاص می داده نیز در خور اهمیت می باشد.

توضیح آنکه مجله امور خارجی که نود و سومین سال انتشار خود را پشت سر می گذارد، به تعبیری مهم ترین محل بحث در مورد سیاست خارجی و روابط بین المللی نه فقط در آمریکا، بلکه در جهان است. برخی از مقالات منتشر شده در این مجله، در دهه های پیشین مانند "مهار شوروی" توسط جرج کنان، "مهار دو جانبه" توسط آنتونی لیک و یا "برخورد تمدن ها" توسط هانتیگتون که اتفاقاً دکتر ظریف در مقاله خود بدان سخت می تازد، بر سرنوشت سیاست بین المللی اثرات عمده ای گذاشته اند. جالب آنکه در دوران سی و پنج ساله بعد از انقلاب اسلامی، این اولین مرتبه است که وزیر امورخارجه ایران و یا هر مقام دیگر ایرانی، از طریق این پرخواننده ترین مجله امور خارجی، سخنان و دیدگاه های خود در مجلس شورای اسلامی در مورد سیاست خارجی را به گوش کسانی می رساند که صرفاً با  دیدگاه های کلیشه ای به کشور ما می نگریسته اند. اما شاید فراتر از این بیان، چارچوب فکر سیاست خارجی ارائه شده در مقاله توجه جدی تری را می طلبد.  

ب. "محتوای گفتمانی سیاست خارجی"

مفاهیم و موضوعات متعددی در مقاله دکتر ظریف در مورد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح شده ولی روح حاکم بر گفتمان و سخن سیاست خارجی در آن "آرمانگرائی واقع بینانه" است. در مقاله اهمیت بنیادین آرمان های انقلاب اسلامی  در عرصه سیاست خارجی تشریح شده و کلیه واژه ها و قاموس اعتقادی، آرمانی، هنجاری و فکری سیاست خارجی روشن شده و تاکید گردیده که این آرمانگرائی در بستر واقعیت ها، حرکت می کند. علاوه بر این، آنچه که در مقاله مزبور کلیدی و محوری است حداقل سه پدیده به هم پیوسته در فکر و عمل سیاست خارجی یعنی "تحلیل دقیق از شرایط کنونی روابط بین المللی"، "اعتماد به نفس فوق العاده برجسته ایران به خود در عرصه مناسبات خارجی" و "جدی گرفتن کنشگری مسئولانه ایران به عنوان یک قدرت موثر منطقه ای" است.

توضیح آنکه در مقاله همانگونه که در سخنرانی دکتر ظریف در مجلس شورای اسلامی منعکس بود، تحلیل شرایط نوین بین المللی و دوران گذار طولانی با تاکید تعدد بازیگران بین المللی، تغییر و دگرگونی در کنش بین بازیگران، ناتوانی ایالات متحده در شکل دادن به نظام جهانی مطلوب خود در دوران پساجنگ سرد و ناکامی آن بازیگر در رسیدن به اهداف خود در استفاده از حمله نظامی به افغانستان و عراق و همچنین تحول در مفهوم و کارکرد قدرت و نیاز چندجانبه گرائی مورد بحث قرار گرفته است. در این میان، دکتر ظریف اعتماد به نفس جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از ظرفیت ها و توانائی های همه جانبه ذاتی و اکتسابی کشور را پرتوافکنی می کند. اعتماد به نفس، قوه محرکه ای برای تحرک در سیاست خارجی، ترمیم نابسامانی های منطقه ای و بین المللی و تغییر چهره ای است که دشمنان از کشور ما ساخته اند. در این زمینه آنچه جلب توجه می کند، شالوده شکنی از گفتمان های آمریکائی و صهیونیستی "خطر ایران" است.

این اعتماد به نفس با آگاهی ایران از مسئولیت منطقه ای و نقش جهانی خود توام می باشد. تاکید مقاله بر مفهوم "ایران به عنوان قدرت موثر و مسئول منطقه ای" به معنای نقش آفرینی مثبت کشور در محیط پیرامونی و نهادهای منطقه ای و بین المللی است گفتمان مطرح شده در مورد نگرش های خارجی ایران در این مقاله را باید در کنار بازتاب های سیاست خارجی آن مورد مداقه قرار داد.

ج. پی آمدهای سیاست خارجی

چاپ مقاله دکتر ظریف در مجله امورخارجی تقریباً،  ده ماه بعد از ایراد آن به صورت برنامه ارائه شده در مجلس شورای اسلامی در سال 92، پدیده ای اتفاقی به نظر نمی رسد. آنچه که این فاصله زمانی را جالب و حساس می کند، حرکت عملی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب نگرش و گفتمانی است که در سخنرانی و برنامه ارائه شده به مجلس بیان شده است. این تطابق و هماهنگی گفتمانی و کرداری برای ناظران امور سیاست خارجی در سطح منطقه و جهان حائز اهمیت می باشد و بی تردید در برگیرنده پی آمدهای جدی سیاست خارجی در دوران کوتاه رای اعتماد مجلس و زمان چاپ است. در طی این دوران، سیاست خارجی، موفق شده که دشمنان جمهوری اسلامی ایران که به بهانه نظامی بودن برنامه هسته ای کشور، بر طبل ایران ستیزی و خطر و تهدید ایران می زدند را خلع سلاح کرده و حنای آنها را بی رنگ ساخته و فضای منطقه ای و بین المللی ایران را بازتر کرده است. دستاوردهای پی آمدهای منطقه ای و بین المللی سیاست خارجی محصول مقاومت بیش از سه دهه مردم ایران در دوران بعد از انقلاب ، چارچوب های منسجم رهبری انقلاب در هدایت خارجی و اجماع نخبگان و مسئولین و تلاش های حرفه ای دست اندرکارانی چون وزیرامورخارجه می باشد که در کار بست حرفه ای می داند که سیاست خارجی پدیده ای ترکیبی از فکر منسجم و عمل و سخن سنجیده و به موقع و قابل فهم برای دیگران است. پی آمدهای حرف، سخن، بیان گفتمان در سیاست خارجی هیچگاه بخاطر بهم پیوستگی ارتباطی جهان، مانند امروز نبوده است. سیاست خارجی پدیده ای فرا جناحی، فرا فردی، فرا سازمانی و عمیقاً حرفه ای است. باید این ابعاد را جدی تر گرفت.