فهیم و فهم نامزدها از آرایش سیاسی جدید

دیپلماسی ایرانی: مرگ مارشال محمد قسیم فهیم، معاون اول ریاست جمهوری افغانستان کمتر از یک ماه با روز برگزاری انتخابات در کشور فاصله دارد. این حادثه، در مقطع حساس سیاسی افغانستان، یک رویداد بزرگ دانسته می شود .به باور بسیاری ها، مارشال فهیم در تامین امنیت افغانستان نقش زیاد و در اداره رییس جمهور کرزی نفوذ کلیدی داشت. روزنامه وال استریت ژورنال می نویسد" :مرگ فهیم صحنه سیاسی افغانستان را تکان داداین ." روزنامه می نویسد، هنوزمعلوم نیست که این رویداد تا چی حد بر انتخابات شانزدهم حمل افغانستان تاثیر گذار خواهد بود؟ در همین حال دیگر رسانه های خارجی در این باره می نویسند: محمد قسیم فهیم در آغاز حکومت حامد کرزی به مقام "مارشالی"؛ عالی ترین رتبه نظامی رسید و در پنج سال گذشته، معاون اول ریاست جمهوری افغانستان بود. آقای فهیم از شخصیت های سابقه دار جهادی و از افراد نزدیک به احمد شاه مسعود بود و نقش موثری در پیروزی مجاهدین در کابل داشت. محمد قسیم فهیم می توانست نقش مهمی در برگزاری انتخابات شفاف ایفا کند و در نبود یک نیروی به اصطلاح بازدارنده، اصلاح طلب و طرفدار انتخابات شفاف در داخل حکومت، بدون شک نگرانی ها قوت بیشتری می گیرد. درباره نقش و جایگاه فهیم و تاثیر عدم حضورش بر انتخابات ریاست جمهوری پیش رو با محمدرضا فرقانی، کارشناس مسائل افغانستان به گفت و گو پرداختیم که در ادامه می خوانید:

چند روز پیش محمد قسیم فهیم معاون اول حامد کرزی درگذشت. فردی که از افراد مجاهدین، از نزدیکان احمد شاه مسعود و از نیروهای اتحاد شمال بود. محمد قسیم فهیم چه نقش و جایگاهی در نظامی سیاسی افغانستان داشته است؟

آقای فهیم یک شخصیت جهادی است که در طول سال های جهاد و مبارزه با نیروهای اشغالگر افغانستان در کنار مجاهدین، به خصوص احمد شاه مسعود، نقش بالایی داشت و در این مبارزه ها، رشادت خاصی از خود نشان داد. بعد از سقوط دولت کمونیستی افغانستان و پیروزی مجاهدین، آقای فهمیم به عنوان معاون نظامی شورای نظار که معاون آقای مسعود محسوب می شود، نقش مهمی در سقوط رژیم کابل و تصرف این شهر و تشکیل دولت اسلامی مجاهدین افغانستان داشت. بعد از آن هم در طی سال های حاکمیت طالبان در افغانستان در زمینه مقاومت در بخش نیروهای مقاومت در مقابل طالبان ایفای نقش کرد که نقش برجسته ای به عنوان بالاترین فرمانده نظامی مقاومت علیه طالبان بود. به طور کلی او بعد از شهادت احمد شاه مسعود، جایگاه نظامی خودش را به جایگاه سیاسی ارتقا داد و به عنوان یک چهره سیاسی- نظامی در افغانستان مطرح شد و بعد از تشکیل دولت افغانستان بعد از شکست طالبان، در سمت های مختلف از جمله وزارت دفاع، وزارت امنیت و در این اواخر به عنوان معاون اول رییس جمهور ایفای نقش کرد. در طول سه دهه اخیر، آقای فهیم به عنوان یک شخصیت برجسته جهادی، نظامی و سیاسی در افغانستان  و در تحولات این کشور نقش داشته و همه به نقش او اعتراف دارند. درگذشت او به عنوان شخصیت برجسته افغانی، ضایعه ای است که در جامعه افغانستان حتما تاثیر خاص خودش را خواهد داشت. عده زیادی از مردم افغانستان به خصوص مردم قسمت های شمال افغانستان و دره پنج شیر و همرزمان او از درگذشت آقای فهیم عزا دار هستند. در طرف مقابل هم با توجه به نقشی که او در وحدت ملی افغانستان در همگرایی قومیت های مختلف افغانی داشت، فکر می کنم که در بین تمامی اقوام افغانستان جایگاه خاص خود را داشته و درگذشتش یک ضایعه برای همه افغانستان از هر قوم و ملیت است.

گفته شده آقای فهیم در هفته آخر عمر خود با تمامی نامزدهای مطرح در انتخابات ریاست جمهوری دیدار داشته و نامزدها به او مراجعه می کردند که این به نوعی جایگاه آقای فهیم را نشان می دهد. آیا در گذشت آقای فهیم در آستانه انتخابات افغانستان تاثیری بر روند برگزاری انتخابات یا آرایش سیاسی گروه ها خواهد داشت؟

به طور حتم درگذشت او تاثیری نه تنها در انتخابات، بلکه در تحولات سیاسی افغانستان خواهد داشت که این تاثیر از دو دیدگاه قابل بررسی است. یک دیدگاه، دیدگاه همرزمان سابق آقای فهیم است که بیشتر در شورای نظار متبلور بود. دوستان و همرزمان او مانند عبدالله عبدلله، یونس قانونی و نیروهای دیگری که از دره پنج شیر منطقه آقای فهیم هستند که اکنون در صحنه سیاسی افغانستان حضور دارند و درگذشت او را قطعا برای خودشان یک نطقه ضعفی یا شکستی خواهند دید که وجودش، حضورش و ادامه حیاتش می توانست نقطه قوتی برای آنها باشد. با توجه به اینکه آقای عبدالله عبدلله به عنوان نامزد ریاست جمهوری افغانستان حضور دارد، وجود آقای فهیم در کنار عبدلله می توانست نقش مهمی در تعیین پیروزیش داشته باشد. در طرف مقابل رقبای عبدلله نیز به نوعی شاید درگذشت آقای فهیم را در صحنه سیاسی افغانستان با توجه انتخابات پیش رو مثبت ارزیابی کنند، مبنی بر اینکه رقیب قدرتمندشان یعنی عبدلله، دچار خلایی با از دست دادن آقای فهیم شده است. ولی شخصیت فراقومی و فراملیتی فهیم در کسوت معاون اولی کرزی این پتانسیل و ظرفیت را ایجاد کرده بود که همه نامزدها به نوعی می خواستند پست معاون اولی آنها را قبول کند. با توجه به مکانیزم انتخابات افغانستان که رییس جمهور باید معاونان خودش را به مردم معرفی کند و برای رای گیری در کنارش باشند، حضور آقای فهیم برای هر یک از این نامزدها می توانست نقطه قوت و اتکایی برای پیروزی باشد. فکر می کنم در این اواخر به دو دلیل یکی به دلیل بیماری که داشت که از سال های گذشته رنج می برد، او تمایلی به حضور در این سمت نداشت و بیشتر به دنبال مداوا و معالجه بود و از طرف دیگر صحنه سیاسی افغانستان به گونه ای رقم خورد که حضور او در کنار هر از یک از نامزدها می توانست معنی و مفهوم خاصی به انتخابات برای مردم خودش و به آنهایی که تعلق داشت، بدهد. به همین دلیل آقای فهیم ترجیح داد که در صحنه انتخابات ریاست جمهوری حضور نداشته باشد و با وجود درخواست متعدد، قبول نکرد که به عنوان معاون اول نامزدهای ریاست جمهوری وارد صحنه شود و بر اساس آخرین اطلاعاتی که ما داریم او در نظر داشت از آقای عبدلله عبدلله  در انتخابات حمایت کند و برای پیروزی آقای عبدلله تلاش می کرد.

یکی از علل موفقیت حامد کرزی در انتخابات دوره پیشین ریاست جمهوری حضور فهیم در کنارش بود. حال اینکه انتظار می رفت آقای فهیم از عبدلله عبدلله حمایت کند، نامزد مورد حمایت کرزی و جریانی که حامی اش برای انتخابات بودند با یک شکست احتمالی مواجه می شدند. درگذشت فهیم آیا احتمال شکست را برای رقیب عبدلله کاهش می دهد؟ و به طور کل چه آریشی را در انتخابات شکل می دهد؟ آیا تاجیک ها می توانند امیدوار به پیروزی نامزدشان باشند؟

در انتخابات پیش رو، آقای قیوم کرزی که برادر حامد کرزی است، معاونانی که انتخاب کرده بود، در بین آنها فهیم نبود. آقای زلمی رسول که طی روزهای گذشته آقای قیوم کرزی به نفعش کنار رفت نیز معاونانش غیر از آقای فهیم هستند و آقای فهیم در چارچوب معاونان زلمی رسول حضور نداشت. بنابراین آقای فهیم ترجیح داده بود که در این دوره از انتخابات در کنار هیچ کدام از نامزدها حضور نداشته باشد تا از او استفاده نکنند. نکته ای که گفتم مبنی بر این است که نامزدهایی که قومیت پشتون را دارند معمولا برای حفظ موازنه قدرت و جلب آرای اقوام دیگر معاون اول خود را از تاجیک و معاون دوم را از بین هزاره ها و شیعیان انتخاب می کنند. به همین دلیل آقای فهیم نمی توانست به عنوان معاون آقای عبدلله عبدلله که خودش تاجیک است، مطرح باشد. چرا که عبدلله هم باید یک معاون پشتون و یک معاون شیعه داشته باشد. به همین دلیل آقای فهیم ترجیح داد که به عنوان معاون هیچ کدام از نامزدهای رقیب آقای عبدلله وارد صحنه نشود و تا بتواند در تحکیم اتحاد و ائتلاف طرفداران آقای عبدلله ایفای نقش و برای پیروزی او کار کند.

نگرانی که  نسبت به انتخابات آینده افغانستان وجود دارد، به شدت قومی شدن انتخابات است که معتقدند حضور افرادی مانند فهیم می توانست نقش تعادلی را در انتخابات ایفا کند و عامل پیشگیری از قومی شدن انتخابات باشد. حال افغانستان برای پیشگیری از قومی شدن چه گام هایی را باید بردارد؟

صحنه سیاسی افغانستان، به شدت قومی است و در این کشور قومیت ها و ملیت ها متعدد در کنار یکدیگر زندگی می کنند و تشکیل دهنده جامعه و کشور افغانستان هستند. اساس همه تحولات سیاسی در افغانستان، یک مبنای قومی دارد و این موضوع در همه تحولات این کشور قابل مشاهده است. بنابراین نه در این انتخابات پیش رو بلکه در انتخابات گذشته هم این موضوع وجود داشته و انتخابات کاملا دارای بعد قومیتی بوده است. اما در انتخابات گذشته به دلیل اینکه اولین انتخاب بعد از شکست طالبان بوده، حساسیت های قومی مقداری کمتر بوده و مردم به دنبال امنیت، آرامش و برقراری صلح و ثبات در کشور بودند و کمتر به این موضوع می پرداختند اما بدان معنی نبود که در انتخابات گذشته هم نبوده، در آن زمان هم موضوع قومیتی وجود داشته است اما در این انتخابات به دلیل اینکه رویکرد صلح و ثبات بیشتر شده، بنابراین در انتقال قدرت در انتخابات فروردین ماه 93، بعد قومیتی بیشتر مطرح است. هر یک از اقوام به دنبال این هستند که جایگاه  خود را با بدست آوردن جایگاه ریاست جمهوری ارتقا دهند و خودشان را به اثبات برسانند. بنابراین با توجه به وضعیت اجتماعی و قومیتی افغانستان بیشترین رقابت بر سر تصاحب قدرت اصلی و بین دو قوم بزرگ پشتون ها و تاجیک ها خواهد بود و اقوام دیگر به نوعی با این دو قوم بزرگ ایفای نقش می کنند. از این رو این انتخابات، دارای بعد قومی بیشتر و پررنگ تری خواهد بود. اما فکر می کنم که مردم افغانستان اگرچه گرایش های قومی را برای خود دارند اما به موضوع صلح و امنیت کشور بیشتر از این مسایل اهمیت می دهند و اعتبار قائل هستند. فکر می کنم گرایش های قومی در هر کشوری و همه جوامع حتی جوامع پیشرفته غربی هم وجود دارد. بنابراین موضوعی نیست که کتمان یا به عنوان ضد ارزش مطرح شود. این چنین نیست. اما تا آنجایی امنیت کشور به هم نزد، رقابت های قومی می تواند سازنده باشد.

آقای عبدلله اعلام کرده در صورت انتخاب شدن در سمت ریاست جمهوری پیمان امنیتی را امضا خواهد کرد. مساله ای که تا کنون حامد کرزی در مقابل آن ایستادگی کرده و حتی نامزدهای جریان او هم به صراحت نسبت به امضای این پیان نامه اظهارنظری نکردند. آیا بیان این مواضع می تواند مسیر عبدلله عبدلله را برای رسیدن به سمت ریاست جمهوری هموار کند؟

پیمان امنیتی تهیه شده میان آمریکا و افغانستان که با انصراف آقای کرزی از امضا و تصویب آن همچنان روی میز باقی ماند برای دولت آینده به عنوان یک چالش خواهد بود. به همین دلیل نامزدهای ریاست جمهوری  تلاش می کنند به نحوی از این پیمان برای خودشان استفاده و افکار عمومی را به طرف خود جلب کنند. عده ای از نامزدها با مخالفت پیمان در نظر دارند که افکار عمومی را جلب کنند و عده ای هم با اعلام آنکه آن را امضا خواهند کرد، درصدد جلب آرای مردم هستند. گروه اول از نامزدهای مخالف گرایش های اسلامی دارند و به دنبال برگزاری ایجاد یک دولت اسلامی در افغانستان هستند که مخالف هر گونه امضای پیمان امنیتی با آمریکا و کشورهای غربی هستند. مانند آقای قطب الدین هلال از حزب اسلامی حکمتیار و آقای عبدالرسول سیاف رهبر اتحاد اسلامی افغانستان. بقیه نامزدهای موجود تقریبا اکثریت قریب به اتفاق برای جلب آرای افکار عمومی این قول را دادند و معتقدند که این پیمان را امضا خواهند کرد. بر اساس واقعیت های صحنه سیاسی افغانستان مردم این کشور که از سه دهه جنگ و خونریزی به تنگ آمده اند، از هر مکانیزمی که برای آنها امنیت به ارمغان بیاورد، استقبال می کنند. بر اساس آخرین اطلاعات مردم افغانستان جدای از مباحث سیاسی پیرامون این پیمان نامه، معتقدند که اگر این پیمان نامه بتواند امنیت موجود در این کشور را بهبود ببخشد و آن را ارتقا دهد، با آن موافق هستند به همین دلیل از نامزدی حمایت خواهند کرد که این را امضا کند. اما اگر چنانچه پیمان امنیتی بخواهد مخل امنیت و آسایش باشد، قطعا مردم افغانستان با آن مخالف هستند و با نامزدی که بخواهد امضا کند مخالفت می کنند. اخبار ضد و نقیضی در این باره وجود دارد و به نظرم نامزدهای ریاست جمهوری افغانستان هر یک به صورت تاکتیکی نه استراتژیکی در مورد پیمان نامه امنیتی صحبت و موضع گیری کردند. فکر می کنم موضع گیری عبدلله عبدلله هم در ارتباط با این پیمان یکی از تاکتیک های انتخاباتی باشد.

انتشار اولیه: سه شنبه 20 اسفند 1392 / انتشار مجدد: یکشنبه 25 اسفند 1392