یک دهه با مذاکره‌کنندگان هسته‌ای

این روزها نام ایران بیش از هر کشور دیگری در رسانه های خبری جهان مطرح است، آن هم به خاطر مذاکرات هسته ای با کشورهای 1+5 که در ژنو جریان داشت. داستان این مذاکرات به زمستان 1379 برمی گردد. هنوز چندی از حملات تروریستی به برج های دوقلو سازمان تجارت جهانی در «منهتن» نیویورک - 11 سپتامبر 2001 - نگذشته بود که شاخه ای از گروهک منافقین در آگوست 2002 به انتشار گزارشی اقدام کرد که در آن از وجود تاسیسات غنی سازی نطنز و آب سنگین اراک سخن به میان آورده بود. با انتشار این گزارش رسانه های اروپایی و آمریکایی توجه افکارعمومی غرب را به تجهیزات هسته ای ایران جلب کردند. در پی آن از یک سو جورج بوش پدر، ایران را به همراه کره شمالی و سوریه در محور شرارت قرار داد و از سوی دیگر کشورهای غربی قطعنامه شدیدی علیه برنامه صلح آمیز هسته ای کشورمان صادر و ایران را به ارسال پرونده اتمی اش به شورای امنیت تهدید کردند. بلافاصله کارگروه رسیدگی به این موضوع در ایران تشکیل شد و اولین تیم مذاکره کننده هسته ای به ریاست حسن روحانی، دبیر وقت شورایعالی امنیت ملی، از سوی سیدمحمد خاتمی، رییس جمهور وقت ایران، مامور رسیدگی به امور دیپلماتیک و حل پرونده هسته ای شد. از آن روز تاکنون 10سال می گذرد و چهار تیم مذاکره کننده درگیر این موضوع بوده اند. این نوشته بر آن است که عملکرد چهار مذاکره کننده هسته ای (حسن روحانی، علی لاریجانی، سعید جلیلی و محمدجواد ظریف) را مقایسه کند و به بررسی رویکردها و نتایج چهار تیم مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران بپردازد.
روحانی؛ سیاست تنش زدایی
حسن روحانی از 14مهر 1382 تا 24مرداد 1384 به مدت 23ماه از سوی سیدمحمد خاتمی، مسوول مذاکره برای حل پرونده هسته ای ایران بود. روحانی و تیم او متشکل از دیپلمات هایی بودند که ولایتی و خرازی آنان را به عنوان بهترین های وزارت امورخارجه معرفی کرده بودند. آن روزها به دلیل شرایط سیاسی ـ امنیتی و تبلیغاتی که علیه ایران حاکم بود، تیم روحانی تاکتیک خود را بر گفت وگو و اعتمادسازی استوار کرد. به این صورت که در گام اول از گسترده شدن اتهامات و مجموعه مسایلی که علیه ایران مطرح بود، ممانعت کردند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری شود. از این رو در مسیر اعتمادسازی، در چند مقطع، برخی فعالیت های هسته ای ایران به صورت داوطلبانه تعلیق شد. ایران همزمان با اعتمادسازی، تثبیت حقوق ایران، کاستن فشارهای بین المللی، ایجاد شکاف در غربی ها و دورشدن از ارجاع پرونده به شورای امنیت توانست چرخه موقت خود را تکمیل کند و به پیشرفت های قابل توجهی برسد. طرف های مستقیم مذاکره با تیم روحانی، وزرای خارجه بریتانیا، فرانسه و آلمان، رییس جمهور فرانسه و صدراعظم آلمان بودند. در این دوره سیاست اصلی تیم مذاکره کننده هسته ای، همکاری با اروپا و جلب اعتماد جامعه جهانی با سیاست تنش زدایی و دورکردن پرونده هسته ای ایران از شورای امنیت سازمان ملل بود. در این دوره دو توافق مهم صورت گرفت، یکی توافق سعدآباد تهران در 29مهر 1382 و دیگری توافق پاریس در 25آبان 1383.
در توافق تهران، پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح های اتمی از سوی دولت ایران پذیرفته شد و به اجرای داوطلبانه آن پیش از تصویب مجلس اقدام کرد. آغاز بازرسی های گسترده از تاسیسات اتمی، تعلیق داوطلبانه گازدهی به سانتریفیوژهای مرکز غنی سازی اورانیوم نطنز از دیگر توافق ها در سعدآباد تهران بود. همچنین در پاریس توافق شد دامنه تعلیق به همه فعالیت های ایران گسترش یابد. در مقابل سه کشور اروپایی توافق کردند از ارسال پرونده اتمی ایران به شورای امنیت جلوگیری کنند و قول دادند در صورت ارسال پرونده به شورای امنیت از حق وتو برای جلوگیری از این کار استفاده کنند. همچنین طرف های اروپایی اعلام آمادگی کردند تا از درخواست ایران برای عضویت در سازمان تجارت جهانی حمایت کنند و مقدمات مذاکره برای همکاری جامعه ایران و اتحادیه اروپا در زمینه های اقتصادی، سیاسی- امنیتی و فناوری آماده کنند. در نتیجه این دور مذاکرات، ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت منتفی شد و احتمال خطر حمله نظامی به ایران کاهش یافت که از نتایج مهم رایزنی های روحانی در آن روزها بود. حسن روحانی 678 روز سرتیم مذاکره کننده با غرب بود. او از برداشته شدن تعلیق بیش از رسیدن به نتایج موردنظر و بدقولی اروپا در ارایه پیشنهاد نهایی به ایران ناراضی بود. این مساله باعث شد در آخرین روزهای عمر دولت خاتمی تعلیق فعالیت هسته ای تاسیسات اتمی ایران لغو شود.
لاریجانی: سیاست نگاه به شرق
علی لاریجانی از 25مرداد 1384 تا 28مهر 1386 به مدت 26ماه در دولت محمود احمدی نژاد مذاکره کننده ارشد ایران در امور هسته ای بود. در ماه های ابتدایی این دور از مذاکرات، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، وزرای خارجه سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا طرف های مستقیم مذاکره بودند و در ادامه دبیر شورایعالی امنیت روسیه و وزیرخارجه چین هم به مذاکرات اضافه شدند. لاریجانی و تیم او «تغییر نگاه راهبری از اروپا به آسیا» را هدف خود قرار داد و سیاست «نگاه به شرق» با هدف نزدیکی به چین و روسیه، دو عضو دایم شورای امنیت را دنبال می کرد.
توافقاتی که در این دوره حاصل شد تنظیم جدول زمانی برای پاسخ به پرسش های آژانس بود تا تردیدهای آژانس طی یک دوره زمانی مشخص پاسخ داده شود. ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل و گشوده شدن این پرونده ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد که موضوع آن «تهدید صلح و امنیت جهانی» است در این دوره اتفاق افتاد. همچنین شورای امنیت با صدور شش قطعنامه (چهار دور تحریم) تحریم اقتصادی ایران را آغاز کرد و شماری از مقام های ایران هم در فهرست تحریم ها قرار گرفتند. بنابراین اجرای پروتکل الحاقی متوقف شد و همکاری ایران با آژانس کاهش یافت. ایران هم به تعلیق غنی سازی اورانیوم پایان داد و همچنین پیشنهاد مسکو برای غنی سازی اورانیوم ایران در خاک روسیه را نپذیرفت. گفت وگوهای این دوره حاصل چندانی نداشت و اولین قطعنامه در مرداد ۱۳۸۵، دومین قطعنامه (اولین قطعنامه تحریمی)، در دی ۱۳85 و سومین قطعنامه (دومین قطعنامه تحریمی) در فروردین ۱۳۸۶ علیه ایران صادر شد.
جلیلی: سیاست تهاجمی
سعید جلیلی به مدت ۶۸ماه از ۲۹مهر ۱۳۸۶ تا انتخاب حسن روحانی در 24خرداد 92 به ریاست جمهوری، جانشینی لاریجانی را برعهده گرفت. در این دوره مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به همراه معاونان و مدیران کل سیاسی وزارت خارجه شش کشور آمریکا، بریتانیا، فرانسه، چین، روسیه و آلمان طرف های مذاکره با جلیلی بودند. سیاست این دوره «مقاومت در برابر خواست های شورای امنیت در تعلیق غنی سازی اورانیوم» با شعار سیاست «تهاجمی» اعلام شد.
در این دوره توافق ژنو (نهم مهر ۱۳۸۸) و توافق تهران (۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۹) در تهران با حضور رییس جمهور برزیل و نخست وزیر ترکیه و محمود احمدی نژاد امضا شد. ایران در توافق ژنو درخواست آژانس برای بازرسی از تاسیسات قم را پذیرفت و با پیشنهاد تبادل سوخت موافقت کرد. همچنین در توافق تهران موافقت اصولی خود را برای مبادله اورانیوم با غلظت پایین با اورانیوم غنی شده به عنوان سوخت رآکتور تهران اعلام کرد. به رغم این توافق ها تحریم های بی سابقه ای از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران وضع شد و نزدیک به نیمی از صادرات نفت کاهش یافت، در نتیجه بیش از نیمی از درآمدهای ارزی کشور کاسته شد و کشور در انتقال پول نفت صادراتی به دلیل تحریم های بانکی دچار مشکلات عدیده ای شد. همچنین در این دوره سطح مذاکرات از رده وزرای خارجه به معاونان و مدیران کل کاهش یافت.
پس از اعلام وجود تاسیسات غنی سازی در قم بدون اطلاع آژانس و مسایل پس از آن، غنی سازی اورانیوم با خلوص ۲۰درصد با هدف تولید سوخت برای رآکتور تحقیقاتی تهران و همچنین تولید رادیوداروها در داخل آغاز شد. پس از آن چهارمین قطعنامه (سومین قطعنامه تحریمی) در اسفند ۱۳۸۶، پنجمین قطعنامه (تاکید بر خواست ها و تحریم های پیشین بدون وضع شدن تحریم های تازه) در مهر ۱۳۸۷ و ششمین قطعنامه (چهارمین قطعنامه تحریمی) در خرداد ۱۳۸۹ علیه ایران صادر شد.
در همین دوره آژانس گزارش هایی منتشر کرد مبنی بر اینکه در تایید اهداف صلح آمیز برنامه های ایران ناتوان است. در ادامه فشارها بر ایران در این دوره تحریم های شدید و گسترده ای از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا بر ایران تحمیل شد. این تحریم ها شامل بانک مرکزی ایران، خرید نفت و سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز، معاملات بانکی، ریال ایران، سرمایه گذاری در صنعت خودروسازی، کشتیرانی و صنعت هوانوردی و معاملات طلا و فلزات گرانبها با ایران می شد و با فشار به مشتریان آسیایی برای کاهش پی درپی و توقف خرید نفت و گاز ایران همراه بود. همچنین تحریم شمار گسترده ای از شخصیت ها و چهره های سیاسی و نظامی و امنیتی ایران از دیگر اجزای تحریم های جدید بود. پس از سیاست نگاه به شرق لاریجانی در این دوره سیاست تهاجمی جلیلی حاصلی برای ایران نداشت.
ظریف: گام بزرگ
پس از انتخاب حسن روحانی به عنوان رییس جمهوری در 24خرداد 92 و تغییر فضای کشور، تیم مذاکره کننده هسته ای تغییر کرد و این امر مهم این بار از شورایعالی امنیت ملی به وزارت خارجه به سرپرستی محمدجواد ظریف سپرده شد. سرانجام این محمدجواد ظریف و تیم همراهش بود که توانست در کوتاه ترین زمان ممکن قطار پرونده هسته ای ایران را به اولین ایستگاه برساند. روحانی در تبلیغات انتخاباتی اش وعده داده بود که پس از گذشت صد روز گزارشی از عملکرد دولتش را به سمع ملت خواهد رساند. او در 99 روز پس از فعالیت دولت خبر توافق های هسته ای با 1+5 را اعلام کرد. بی شک این بهترین خبری بود که از ژنو به ایران مخابره شد. پس از مذاکرات مقدماتی در نیویورک و بعد از چهار روز مذاکره فشرده و سخت در ژنو، سرانجام کشورهای 1+5 حق غنی سازی در ایران را که سال ها مورد مخالفت برخی قدرت های جهانی به رهبری آمریکا بود، به رسمیت شناختند. این موفقیت تا آنجا مهم بود که رهبری طی پیامی از تیم مذاکره کننده هسته ای تشکر کرد و آیت الله هاشمی رفسنجانی نیز طی پیامی گفت: «موفقیت امروز، ما را از مخمصه بزرگی نجات داد و اکنون مردم احساس راحتی می کنند.» علی اکبر ولایتی، مشاور سیاست خارجی رهبری و رییس مرکز مطالعات استراتژیک نیز از توافق ژنو استقبال کرد و گفت: «همکاران ما یعنی آقایان ظریف، عراقچی و نیروهای دیگر قدم بزرگی را برداشتند.» «برابری، احترام متقابل و نفع مشترک» از جمله اصولی بود که سیاست ظریف در این دور مذاکرات بر پایه آن انجام شد. به هر حال این کلید عقلانیت بود که درنهایت قفل مذاکرات را باز کرد.

منبع: شرق