مشکل اصلی ایران و غرب کجاست؟

دیپلماسی ایرانی: کاترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا،پس از دور اخیر مذاکرات هسته ای در آلماتی، پایتخت قزاقستان،اظهار نظر محتاطانه ای در خصوص گفت و گو ها داشت و ضمن اشاره به اینکه دو طرف برای نخستین بار در مورد جزئیات مذاکره کردند، تاکید کرد، دیدگاه های ایران و گروه 1+5، همچنان از یکدیگر فاصله دارد.

تهران همچنان بر حق غنی سازی اورانیوم و لغو تحریم ها تاکید دارد و این در حالی است که غرب خواستار اعمال محدودیت هایی در فعالیت های غنی سازی ایران است و در ماه های اخیر حجم تحریم های خود را علیه جمهوری اسلامی افزایش داده است. از سوی دیگر کنگره آمریکا نیز به دنبال اعمال تحریم های جدید علیه ایران است که به اعتقاد برخی کارشناسان به منزله تحریم تجاری جمهوری اسلامی خواهد بود. تحلیلگران می گویند حتی در صورتی که تهران به درخواست های بین المللی در مورد برنامه های هسته ای اش عمل کند،باز هم این تحریم ها به قوت خود باقی خواهد ماند.

نتیجه این روند ادامه مذاکرات بدون کور سویی از امید به توافق و عدم اعتماد دوجانبه است. روزبه پارسی، کارشناس امور ایران در  موسسه مطالعات امینی اتحادیه اروپا می گوید: هیچ یک از طرفین حتی ذره ای به هم اعتماد ندارند. به بیان دیگر مانع اصلی در مذاکرات جاری بی اطمینانی دو طرف به یکدیگر است.

ترکیب پیچیده تحریم ها

تحریم ها علیه ایران موضوع تازه ای نیستند. درواقع تاریخ این تحریم ها به انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 بازمی گردد. تحریم های اولی هیچ ارتباطی با مساله هسته ای ایران نداشتند و در واقع پاسخی بودند به ماجرای گروگانگیری اعضای سفارت آمریکا در تهران که پس از انقلاب اتفاق افتاد. سپس در سال های 1990، تحریم های جدیدی علیه توسعه بخش هیدوکربن ایران انجام شد و هرگونه سرمایه گذاری و تجارت آمریکا با ایران ممنوع اعلام شد.

اما پس از شکست مذاکرات هسته ای در سال 2005، روند اعمال تحریم ها نیز تغییر کرد. درواقع به نتیجه نرسیدن این مذاکرات بود که مبنای تحریم هایی که هم اکنون شاهد آن هستیم را فراهم کرد. این تحریم ها برنامه های هسته ای ایران را نشانه گرفته و  در قالب های متفاوتی، از تحریم های یکجانبه آمریکا گرفته تا تحریم های سازمان ملل و اتحادیه اروپا اعمال می شود.

این در حالی است که در بسته های تحریمی آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل دست کم 7 کشور دیگر نیز مشارکت دارند و در نتیجه شبکه پیچیده ای از محدودیت ها پدید آمده که در بسیاری موارد با هم همپوشانی دارند و تقریبا تمامی بخش های اقتصاد ایران را متاثر ساخته اند.

تاثیر تحریم ها

پیامد تحریم ها موضوعی است که بسیار به آن پرداخته می شود. در سال های 2011 و 2012، صادرات نفت یایران از 2 و نیم میلیون بشکه به یک و نیم میلیون بشکه در روز رسید. در اکتبر گذشته نیز کارشناسان از ارتباط مستقیم تحریم ها با کاهش بی سابقه ارزش ریال  و نرخ تورم خبر دادند.

با این حال در شرایطی که صادرات نفتی ایران به طور قابل توجهی کاهش داشته، بهای بالای نفت در سال 2012، درآمد نفتی خوبی را از آن دولت ایران کرد که تا 70 درصد به درآمد نفتی وابسته است. از سوی دیگر برخی بخش ها نیز از تحریم های جاری سود کلانی به دست آوردند. دولت نیز ریشه بسیاری از مشکلات اقتصادی موجود را به تحریم ها نسبت داد و برخی نظرسنجی ها از داخل ایران تایید می کند که مردم نیز دیدگاه مشترکی دارند. بر اساس نظرسنجی موسسه گالوپ که در دسامبر گذشته انجام شد، 83 درصد از ایرانیان بر این باورند که تحریم ها معیشت آنها را نشانه گرفته است. در این بین 48 درصد آمریکا را مقصر تحریم ها می دانند و تنها 10 درصد اعتقاد دارند دولت در این زمینه نقش داشته است. از سوی دیگر دست کم دو سوم شرکت کنندگان در این نظرسنجی خواستار ادامه برنامه های هسته ای ایران هستند.

دشواری توافق سیاسی

به این ترتیب دولت راه های گریزی در تدوین استراتژی در مذاکرات و تحریم ها دارد، اما باید گفت که افکار عمومی نیز در تعیین رویکرد تهران در میز مذاکره، نقش دارند. گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی حاکی از آن است که ایران 280 کیلوگرم اورانیوم با غلظت 20 درصد تولید کرده که در صورت فرآوری بیشتر می تواند برای ساخت یک سلاح هسته ای کافی باشد. به این ترتیب در صورتی که ایران برای ساخت سلاح هسته ای تصمیم گیری کند، راه هموارتری پیش رو خواهد داشت. از همین رو برنامه های غنی سازی ایران از حساسیت ویژه ای برای غرب برخوردار است. اما در مقابل ایران نیز می داند در صورتی که در مورد غنی سازی کوتاه بیاید ، در آغاز روند عقب نشینی ها قرار می گیرد. برخی در غرب بر این باورند که در حال حاضر تنها چیزی که ایران را پای میز مذاکره نگاه داشته، فشار تحریم هاست. به بیان دیگر، با توجه به این شرایط، منطق غرب این است که تعدیل تحریم ها نمی تواند بخشی از آغاز روند گفت و گو ها باشد.

همچنین در میز مذاکره عدم درک متقابل نیز دردسرساز است. اما با وجود تمامی اختلافات، پارسی بر این باور است که یافتن یک راه حل می تواند آسان باشد. به گفته وی، حل مساله هسته ای در سطح فنی چندان دشوار نیست. در این سطح تنها مساله ترتیب گذاری مطرح است. به عبارت دیگر ایران و غرب می توانند در این مورد توافق کنند که در سه ماه آینده هر کدام گام های مشخصی بردارند.

توافق مرحله ای موضوعی است که پیش تر نیز برخی کارشناسان به آن اشاره کرده بودند. به این معنی که ایران گام هایی در جهت اعتمادسازی بردارد و در مقابل تحریم ها نیز در هر مرحله تعدیل شوند.  

اما دستیابی به این توافق در سطح سیاسی دشوار است. گزارش اخیر گروه بحران بین المللی حاکی از آن است که هر چه بن بست جاری طولانی تر شود، تهران باید هزینه سیاسی بیشتری را برای تغییر استراتژی خود بپردازد. همچنین برای غرب نیز آغاز روند لغو تحریم ها، می تواند اجماع بین المللی را در شرایط پرخطری قرار دهد. علاوه بر این، روند تعدیل رژیم تحریم ها با مخالفت هایی در واشینگتن و حتی پایتخت های اروپایی مواجه خواهد بود.

قحطی اعتماد

موضوع دیگری که شرایط را پیچیده تر می کند، ماهیت پراکنده و به هم پیوسته تحریم هاست. در حالی که امکان لغو برخی تحریم ها از سوی رئیس جمهور آمریکا وجود دارد، اغلب تحریم ها باید با مجوز کنگره لغو شود. شاید در تحریم های اروپا فضای بیشتر برای مانور وجود داشته باشد، اما آنها نیز به تصمیم گیری اعضای اتحادیه اروپا نیاز دارند. اثر متقابل بین تحریم های مختلف نیز حذف آنها را پیچیده تر می کند. برای مثال در صورتی که تحریم ها علیه بیمه نفت کش ها لغو شوند اما ایران نتواند به منابع مالی بلوکه شده تحت تاثیر تحریم ها دسترسی داشته باشد، حذف این تحریم ها چندان ثمربخش نخواهد بود. گروه بحران بین المللی بر این باور است که ماهیت چند منظوره و چند لایه تحریم ها ، هدف استراتژیک آنها را مغشوش کرده و در عین حال توانایی واشینگتن و بروکسل برای واکنش نشان دادن در مقابل اقدامات مثبت ایران را محدود کرده است.

چشم انداز پیچیده و طولانی روند لغو تحریم ها ، امکان هرگونه توافق را دشوار تر کرده است. حتی در صورتی که ایران با غرب همکاری کند، با روند طولانی تعدیل تحریم ها روبرو می شود که می تواند سال ها به طول بیانجامد.

باتوجه به موانع موجود در راه حصول توافق، دو طرف دچار کمبود اعتماد هستند. در واقع روند پیچیده لغو تحریم ها، نگرانی ایران در مورد معامله هسته ای را توجیه می کند. به همین دلیل باید یک اعتماد مقدماتی بین دو طرف ایجاد شود. اعتمادی که می تواند با برداشتن گام های کوچک حاصل شود. شاید دلیل اصلی تمامی این مشکلات، رابطه نداشتن ایران با آمریکا باشد. البته حتما لزومی برای برقراری روابط وجود ندارد اما دست کم می توان زمینه ای برای درک متقابل ایجاد کرد. زیرا تا زمانی که این درک وجود نداشته باشد، تردید ها در مورد نیت های طرف مقابل ادامه خواهد داشت. در این شرایط غرب همچنان گمان می کند ایران به دنبال ساخت سلاح هسته ای است و تهران نیز برنامه های هسته ای خود را تشدید می کند چرا که همواره گمان می کند غرب به دنبال سرنگونی نظام است.

منبع: executive-magazine/ تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10

انتشار اولیه: سه شنبه 3 اردیبهشت 1392 / باز انتشار: شنبه 7 اردیبهشت 1392