الزامات بین‌المللی آینده مصر را رقم می‌زنند

دیپلماسی ایرانی: حسین سلیمی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در نشست دیپلماسی ایرانی با موضوع «مصر و آینده پیش رو» به بررسی تحولات مصر در بستر تحولات جهانی پرداخت.

او در ابتدای سخنان خود به  نقل قولی از فیلسوف فرانسوی امانوئل لویناس پرداخت که می گوید «اگر من بخواهم چکیده فلسفه خود را بیان کنم این است که دیگری هست آنگونه که در خود است.» بر این اساس سلیمی اینگونه گفت: «دیگری را آنگونه که خود هست بفهمیم و درک کنیم و به اواجازه بودن فراسوی فهم خود بدهیم. این جمله در فهم روابط و مسائل سیاسی اهمیت دارد. بر این اساس من تحولات مصر را براساس ادبیاتی بررسی کردم که از ذهنیت تحلیل گر شناخته می شود.»

او این نکته را چنین توضیح داد که : «کسانی که نگاه انقلابی و اسلامی به مسائل بین المللی دارند و بر اساس الگوی ذهنی خود مسائل مصر را بررسی می کنند به این سوال می پردازند که آیا حکومت اسلامی در مصر برقرار می شود یا خیر و اینگونه می اندیشند که اگر برقرار شود بسیار خوب است و اگر نشود خوب نیست. کسانی که نگاهی به رویکردهای دموکراتیک دارند نیز از این زاویه به مصر نگاه می کنند که آیا دموکراسی در مصر ایجاد خواهد شد یا خیر؟ ولی به نظر می رسد که ما باید از زاویه مصر، مصر را درک کنیم.»

سلیمی در سخنان خود این سوال را مطرح کرد که «چرا ساختار یک دولت طبیعی که منبعث از هویت و نیازهای جامعۀ مصر باشد در این کشور شکل نگرفته است؟» و چنین توضیح داد که : «جامعه مصر مثل اکثر کشورهای خاورمیانه یک دولت طبیعی که منبعث از هویت اجتماعی و نیاز های این جامعه باشد نیست و همواره شرایط و ساختارهای نظام بین الملل بوده که دولتی را در این کشور ایجاد کرده است. بنابراین سخن اصلی من این است که الزامات و فشارهای نظام بین الملل به خصوص از ابتدای قرن نوزدهم در مصر، نهاد دولت را به صورت مصنوعی ایجاد کرده است. بر این اساس نهاد دولت از زمان محمدعلی پاشا دو کارویژه در مصر داشته است: ایجاد نظم داخلی و تأمین منفعت قدرت ها و ایفای کارویژه در نظام بین الملل. لذا نهاد دولت در مصر برون گرا است و بر اساس نیازهای داخلی شکل نگرفته است. بنابراین دولت در مصر توسعه گرا نیست بلکه برون گرا است و بیشترین نقش آن درایجاد نظم و ایفای نقش منطقه ای است. اگر این دو ویژگی ایفا شود مصر به سوی نظامی سیاسی با ترکیبی از نیروهای سیاسی حرکت می کند که به تدریج با الحاق به فرایندهای منطقه ای و جهانی توسعه گرا خواهد شد.»

او این مسئله را چنین بیان کرد که « الزامات نظام بین الملل موجب شده که ساختار طبیعی دولت در مصر هرگز شکل نگیرد و ساختار نظام دوقطبی موجب در غلتیدن مصر به سوی دولت نظامی امنیتی اقتدارگرا شد. همچنین این مسئله موجب می شود که نیازهای اقتصادی سرنوشت مصر را به جهان پیوند بخورد. از سوی دیگر نیازهای فوری اقتصاد مصر این کشور را به جامعۀ بین المللی پیوند می زند.»

سلیمی بر دو بنیاد در جامعه مصر تاکید کرد و تلاش کرد که نشان دهد که علاوه بر دغدغه امنیت دو دغدغه دیگر یعنی اقتصاد و افکار عمومی و گرایشهای ذهنی در مصر چگونه در روند سیاسی مصر تاثیر می گذارد. او در توضیح اقتصاد مصر چنین گفت: «اقتصاد مصر یک اقتصاد واپس مانده است و نیازمند به فرایندهای بین المللی است. طبق گزارش صندوق بین المللی پول و اتحادیۀ اروپا، به دلیل کاهش سطح توریسم و سرمایه گذاری، مصر به حداقل هفت میلیارد دلار کمک و تزریق مالی برای نجات از ورشکستگی نیاز دارد. همچنین بر اساس آمار، مصر برای توسعه اقتصادی و ارتباطی حداقل به سالیانه 40 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد.»

این استاد دانشگاه علامه سپس در توضیح وضعیت اقتصادی مصر گفت: «در بودجۀ سال جاری مصر به رغم کاهش دادن یارانه های غذا و سوخت، هزینه ها573 میلیارد پوند مصر و درآمدها 394 میلیارد پوند انگلستان است و به بیان وزارت اقتصاد مصر این کشور برای جلوگیری از ورشکستگی تقاضای استقراض سریع سه میلیارد دلاری از صندوق بین المللی پول کرده است. نکته دیگری که اهمیت دارد این است که حدود 30% از درآمدهای مصر از طریق کمک های خارجی و درآمد کارگران مصری حاضر در خارج تأمین می شود. »

حسین سلیمی با توجه به این آمار گفت «در منطقۀ خاورمیانه ترکیه، عربستان و دیگر کشورهای حاشیۀ جنوبی خلیج فارس تنها کشورهایی هستند که سرمایه و امکان کمک به مصر را دارند. از سوی دیگر عمدۀ کارگران مصری در خارج از کشور در این کشورها زندگی می کنند.» او این بخش را چنین نتیجه گیری کرد که «نیازهای اقتصادی منجر می شود که هر کسی که در مصر قدرت را به دست بگیرد به دلیل نیازهای اقتصادی خود به سمت ترکیه،عربستان و دیگر کشورهای حاشیۀ جنوبی خلیج فارس گرایش خواهند داشت.»

او در بخش دیگری از سخنان خود به افکارعمومی مردم مصر بر اساس نظرسنجی های مؤسساتPEW, GALLUP, WOP  از مردم مصر پرداخت. سلیمی اولین مسئله در این حوزه را این مسئله دانست که «نتایج دو انتخابات گذشته نشان می دهد که بین 40 تا 50% از مردم غیرسیاسی شده و در فرایندهای سیاسی جامعه تمایلی از خود نشان نمی دهند.» او همچنین مسئله دیگری در بحث افکار عمومی را این موضوع دانست که «بیش از 65% از مردم مصر خواست اصلی خود را تأمین نیازهای روزمره زندگی و فقرزدایی و امنیت اجتماعی اعلام کرده اند.»

سلیمی چنین ادامه داد که « همچنین مهم ترین دغدغه مردم مصر در عرصۀ خارجی تشکیل دولت فلسطین و خارج شدن سرزمین های اشغالی 1967 از دست اسرائیل و خروج آمریکا از سرزمین های عربی است.» او همچنین نتیجه این نظر سنجی را چنین عنوان کرد «افکار عمومی جوامع عربی و جامعه مصر نشان گر یک جامعۀ چند قطبی است که هنوز امنیت مسأله اصلی آن است.»

او سپس به نظرسنجی سال 2011 دانشگاه مریلند از جامعه مصر پرداخت و گفت «اولین پرسش این نظرسنجی این است که کدام یک از عوامل ذیل را بیشتر عامل هویتی خود می دانید. بیشتر مردم خود را شهروند کشور خود می دانند. ولی این نوع نگاه از سال 2009 تا سال 2011 چند درصد کاهش داشته است جالب این است که این که مردم چقدر خود را مسلمان می دانند در طول این دو سال افزایش و هویت عربی کاهش پیدا کرده است. نکته مهم این است که عرب هایی که خود را شهروند جهانی می دانند در طی این دو سال از 2 درصد به 11 درصد رسیده است.»

او سوال دیگر این نظر سنجی را این دانست که «به نظر شما تصمیمات دولت شما باید در مسیر منافع و مصلحت چه باشد ؟» و چنین توضیح داد « نزدیک شصت درصد چنین جواب داده اند که تصمیمات دولت باید در مسیر منافع کشور خود باشد. علاوه بر این کسانی که معتقد بودند تصمیمات باید بر اساس منافع مسلمانان کل جهان یا اعراب باشد در بین سالهای 2009 تا 2011 کاهش داشته است و کسانی که معتقد بوده اند باید براساس مصالح کل جهان تصمیمات اتخاذ شود افزایش داشته است.

سوال دیگر این نظر سنجی در مورد  نوع نگاه به نوع عملکرد شورای نظامیان حاکم در مصر بوده است. 12 درصد در این مورد نظر نداده اند و 43 درصد معتقدند که نظامیان خلاف مسیر انقلاب حرکت کرده اند و 21 درصد معتقد بوده اند که نظامیان در راستای اهداف انقلاب مصر حرکت می کنند.

سوال دیگر در مورد ارزیابی شورای عالی نظامی مصر بوده است. 44 درصد کسانی که در این نظرسنجی شرکت کرده اند شورای نظامی عالی مصر را بی طرف دانسته اند. 38 درصد معتقد بوده اند که آنها به دنبال معکوس کردن روند انقلاب مصر هستند و 18 درصد نیز معتقد بوده اند که آنها در مسیر پیشبرد اهداف انقلاب حرکت می کنند. این نشان می دهد که با وجود نقد به شورای نظامی اینگونه نیست که هیچ جایگاهی در افکار عمومی نداشته باشد.

سوال بعدی این نظرسنجی این بوده است که «آیا شریعت را به عنوان مبنای اصلی قانونگذاری در کشور خود می پذیرید؟ که 66 درصد از مردم جواب مثبت داده اند و 34 درصد به این سوال جواب منفی داده اند. این نشان می دهد که جامعه از نظر نوع اعتقاد به مذهب قطب بندی شده است اما اکثریت با اسلام گرایان است. نتایج این نظرسنجی با رفتار رأی دهی نیز تطبیق می کند.

همچنین در این نظرسنجی از مردم پرسیده شده است که درصورت اعتقاد به اجرای شریعت کدام نوع شریعت را مد نظر دارند؟ پاسخ های مردم نشان می دهد که 83 درصد از آنها به دنبال اجرای شریعت به گونه ای هستند که با شرایط دنیای مدرن منطبق باشد. از سوی دیگر 18 درصد از مردم خواهان اجرای مو به موی قوانین شریعت بدون توجه به دنیای مدرن از جمله قوانین جزایی بوده اند. این 18 درصد با نگاه و درصد آرای سلفی ها نزدیک است.

سوال بعدی در مورد مدل توسعه بوده است و از آنها پرسیده شده است که علاقه دارید کشور شما بیشتر شبیه وضعیت کدام کشور باشد؟ که 44 درصد پاسخ دهنده ها گفته اند که علاقه دارند که کشورشان شبیه ترکیه باشد.

نگاه مردم مصر به تهدید خارجی نیز جزو مسائلی بوده که در این نظرسنجی آمده است. از مردم مصر پرسیده شده است که نوع نگاه شما به ایالات متحده چیست و نزدیک به 70 درصد مردم گزینه خیلی مخالفم را انتخاب کرده اند.

سوال دیگر نیز  نوع نگاه مردم مصر به تهدید خارجی را ارزیابی کرده است و مردم مصر بیش از هرچیز (نزدیک به 90 درصد) از اسرائیل احساس خطر کرده اند و پس از آن از آمریکا (نزدیک به 80 درصد) . نزدیک به 20 درصد نیز ایران را به عنوان خطر و تهدید خارجی مطرح کرده اند.»

سلیمی در نهایت چنین جمع بندی که «جامعه مصر از نظر سیاسی و پایگاه عمومی به دو قطب تقسیم شده که هیچیک از جریان های پدید آورندۀ انقلاب نبودند. یعنی از یک سو اخوان المسلمین است که در ابتدای انقلاب مخالف حضور در تجمعات خیابانی علیه رژیم مبارک بود و از سوی دیگر شورای نظامی حاکم است به گونه ای تداوم رژیم مبارک است. همین مسئله موجب شده که بخشی از جامعه به همین دلیل غیر سیاسی شوند.

سلیمی با اشاره به این که مصر بزرگترین قدرت نظامی منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه و قطب امنیت منطقه ای است گفت:« به لحاظ استراتژیک امکان رویارویی مصر و اسرائیل نیست اما رابطۀ این دو می تواند مخدوش شده و کاهش یابد.همچنین تأمین انرژی و گاز اسرائیل یکی از مهم ترین دغدغه های روابط دو کشور است.

این استاد دانشگاه در پایان به سناریوهای آیندۀ مصر پرداخت و گفت: «دو سناریو در مورد آینده مصر می توان در نظر گرفت. سناریوی اول تمرکز قدرت در دست نظامیان و واگذاری بخشی از قدرت سیاسی به ترکیبی از نوگرایان و اخوان المسلمین است. در این سناریو شاهد تثبیت سیاست خارجی، نزدیک شدن به ترکیه و عربستان و قطر برای تأمین نیازهای اقتصادی، حفظ روابط استراتژیک با آمریکا، روابط متعادل با اسرائیل، روابط بهتر با ایران، روابط اقتصادی بالاتر با اروپا و شکل گیری نوعی دمکراسی نیم بند همراه با تداوم مشکلات در میان مدت خواهیم بود. سناریوی دیگر به قدرت رسیدن اخوان المسلمین و اختصاص بخشی از قدرت به نوگرایان و نظامیان است که در این سناریو احتمال تعدیل در سیاست خارجی، نزدیک شدن به ترکیه و عربستان و قطر برای تأمین سرمایه و نیازهای اقتصادی، حفظ روابط با آمریکا همراه با کاهش سطح همکاری های استراتژیک، سردی روابط با اسرائیل، روابط گرم تر با ایران، روابط اقتصادی سیاسی سطح متوسط با اروپا و شکل گیری تدریجی مدل اسلام سیاسی مدرن همراه با تداوم مشکلات در میان مدت وجود خواهد داشت.» /16