آنکارا چگونه به بن بست تهران می نگرد

دیپلماسی ایرانی: تهران در فاصله هزار و 697 کیلومتری آنکارا واقع شده است. در سال 2010، ترکیه 17 میلیارد و 500 میلیون دلار بودجه دفاعی و 510 هزار و 600 نیروی نظامی مسلح فعال داشته و بودجه دفاعی ایران در زمان مشابه 7 میلیارد دلار بوده و تعداد نیرو های مسلح فعالش هم به 523 هزار نیرو می رسیده است. ترکیه سلاح هسته ای ندارد و در مقابل توانمندی های هسته ای ایران در ابهام قرار دارد.

برای دو همسایه ای که به یکدیگر اعتماد ندارند و برای قرن ها در رقابتی استراتژیک و مذهبی گرفتار بوده اند،این موضوع بسیار حائز اهمیت است که ایران شیعه و ترکیه سنی از سال 1639 جنگی را تجربه نکرده اند. در حالی که رهبران ترکیه راه دیپلماتیک را برای تلاش های آمریکا به منظور متوقف ساختن برنامه های هسته ای ایران پیشنهاد می کنند، اولویت برتر آنها نیز توقف فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی است.

این در حالی است که روابط بین دو قدرت پادشاهی سابق پس از انقلاب اسلامی 1979 به سختی پیش رفت چرا که در همسایگی ترکیه حکومتی با محوریت دین روی کار آمده بوده که با اندیشه های سکولار مصطفی کمال آتاتورک در تضاد بود. از آن پس بحث تلاش ایران برای نفوذ از تریکه به خصوص از طریق کرد ها مطرح شد و در جریان جنگ ایران – عراق که مدت کوتاهی پس از انقلاب اتفاق افتاد نیز ترکیه موضع بی طرف را برگزید و به این ترتیب ایران و ترکیه از آن پس در مواقعی که لازم بود با هم همکاری می کردند.

اما زمانی که در سال 2010، گروهی از قانونگذاران و تحلیلگران آمریکایی انتقاد از ترکیه به دلیل روی برگرداندن از متحدانش در ناتو و دنبال کردن استراتژی نگاه به شرق و همکاری با ایران را آغاز کردند، ترک ها متحیر شدند.

مشکل دوچندان
 

باید گفت که دو رویداد به در گرفتن این مباحثه ها در واشینگتن کمک کرد. در 31 می 2010، اسرائیل به کشتی اسرائیلی در غزه که گمان می رفت از منطقه مسدود شده عبور کرده حمله کرد و در جریان آن 8 ترک کشته شدند. پس از این رویداد، روابط دو متحد نزدیک آمریکا در منطقه به تلخی گرایید و ترک ها نیز در 9 ژوئن به قطعنامه پیشنهادی آمریکا در سازمان ملل برای تحریم مضاعف جمهوری اسلامی رای منفی دادند.

به این ترتیب برخی از آمریکایی ها به این نتیجه رسیدند که ترکیه در مجادله دراز مدت غرب با ایران، طرف جمهوری اسلامی را گرفته است. اما ترک ها هم در مقابل احساس می کردند که مورد خیانت قرار گرفته اند چرا که این ترک ها بودند که به دنبال حمله اسرائیل به کشتی، کشته شده بودند. از سوی دیگر ترکیه به این دلیل به قطعنامه شورای امنیت رای منفی داد که اندکی قبل از آن دیپلمات هایش همراه با مقامات برزیلی سرگرم توافق با ایران بر سر تبادل سوخت هسته ای بودند. آنکارا بر این باور بود که با چراغ سبز آمریکا به توافق هسته ای با ایران دست یافته است، اما مقامات کاخ سفید استقبال چندانی از این توافق به عمل نیاورده و چندی بعد نیز قطعنامه تحریم ایران را به رای گذاشتند.

با این حال این موضوع وفاداری استراتژیک ترکیه را در ایالات متحده زیر سئوال برد. ناظران از سیاست های خارجی خودمختار ترکیه راضی به نظر نمی رسیدند و این نظریه را مطرح کردند که آنکارا به غرب پشت کرده است.

از سوی دیگر رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه نیز محمود احمدی نژاد رئیس جمهور ایران را دوست خطاب کرده بود و نگرانی ها در خصوص برنامه های هسته ای ایران را نیز بی مورد توصیف کرد و این امر باز هم موجب افزایش تردید ها در آمریکا شد.

افزایش روابط تجاری
 

این در حالی است که ارزش روابط تجاری بین ایران و ترکیه در سال 2011 به 16 میلیارد دلار رسید که در مقایسه با رقم یک میلیارد دلاری سال 2000 رشد قابل ملاحظه ای را نشان می داد. بخش اعظمی از این افزایش روابط تجاری به واردات نفت و گاز ترکیه از ایران مربوط می شد چرا که ترکیه امیدوار است با ایجاد تنوع در منابع نفتی خود، از وابستگی به منابع انرژی روسیه خودداری کند.

ترکیه نیز با همین منافع از اعمال تحریم های مضاعف علیه ایران حمایت نکرد تا از روابط تجاری ارزشمند خود با جمهوری اسلامی حفاظت کند. البته باید گفت که ترکیه تمایلی به هسته ای شدن ایران در همسایگی خود ندارد. ورود ایران به باشگاه هسته ای می تواند انگیزه اعراب برای هسته ای شدن را نیز تقویت کند و به این ترتیب توازن قدرت بین دو همسایه به نفع ایران بر هم می خورد.

با این وجود ترک ها همچنان گزینه نظامی را علیه ایران نمی خواهند و راهکار دیپلماتیک را ترجیح می دهند. حتی پس از احیای رقابت دیرین ایران و ترکیه بر سر تسلط و نفوذ در منطقه پس از بهار عربی و خروج نیرو های آمریکایی از عراق، باز هم گزینه دیپلماتیک در مورد جمهوری اسلامی، اولویت نخست دیپلمات های ترک است.

رقابت بر سر عراق
 

خروج نیرو های آمریکایی از عراق زمینه نفوذ ایران در این کشور را محیا تر کرده است و این در حالی است که تنش ها بین شیعیان و سنی ها نیز در حال افزایش است. در حالی که ایران حافظ شیعیان عراق به شمار می رود، ترکیه در کنار رهبران سنی این کشور قرار دارد. همین روند موجب کاهش روابط آنکارا با دولت شیعه بغداد شده و نفوذ ترکیه در مناطق کردنشین عراق را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده است.

اما مهمترین کانون رقابت ایران و ترکیه در سوریه است. در 9 سال گذشته ترکیه سرمایه گذاری های کلانی را برای بهبود روابط خود با دولت دمشق انجام داده و بخشی از این رویکرد نیز به دور نگاه داشتن بشار اسد، رئیس جمهور سوریه از ایران مربوط بوده است.

در واقع سوریه یک پاداش بزرگ در مسابقه منطقه ای برای هژمونی به شمار می رود. اما ترک ها زمانی که با توجه به ادامه درگیری ها در سوریه ناچار به انتخاب شدند، در کنار معترضان سنی قرار گرفتند و شورای ملی سوریه نیز پس از آن توانست پایگاهی در استانبول تشکیل دهد. در مقابل ایران همچنان از اسد حمایت می کند، موضعی که کاملا در تضاد با موضع ترکیه است.

با این وجود در حالی که ایران و ترکیه بر سر موضوعاتی مانند عراق و سوریه با یکدیگر جدال می کنند، وزیران امور خارجه دو کشور همچنان با یکدیگر ملاقات می کنند و آنکارا نیز هنوز در تلاش است برای بحران هسته ای ایران میانجیگری کند. اما با گذر زمان حفظ این روابط به شیوه کنونی دشوارتر به نظر می رسد.

نویسنده: سولی اوزل، استاد روابط بین الملل در دانشگاه کادیر هاس ترکیه و تحلیلگر روزنامه هابر ترک