روابط ایران و پاکستان در دوران بى نظير بوتو چگونه بود؟

پيروزى انقلاب اسلامى در همزمانى با  کودتاى نظامى در پاکستان و سقوط دولت ذوالفقارعلى بوتو،  موجب پايان همکارهاى سياسى- اقتصادى دو کشور در ائتلاف هاى منطقه اى  و  شروع دورجديد رقابت هاى سياسى فيمابين دو کشورهمسايه گرديد.

 

ايران با حکومتى شيعي در تضاد با سنى گرايى افراطى که توسط ژنرال ضياءالحق و با حمايت ايالات متحده  در افغانستان به اشغال در آمده توسط اتحاد جماهير شوروى اتخاذ مى شد، سياست حمايت از شيعيان را پيشه کرد، سياستى که توامان در مخالفت با نفوذ ايالات متحده درکشورهاى همجوار و مرزهاى شرقى ايران بود.

 

سياست گسترش نفوذ ايالات متحده در پاکستان  با اشغال افغانستان توسط شوروى و پيروزى انقلاب اسلامى ايران در دهه 1980  افزايش پيدا کرده بود و بر اهميت استراتژيک پاکستان به جهت مقابله با روسها و حضور ايران در افغانستان افزوده بود. ايالات متحده اين  رويارويى را با به کارگيرى نفوذ و تاثير گذارى پاکستان و عربستان سعودى  در حمايت از گروههاى اسلامى سنى در افغانستان اعمال مى کرد.

 

نتيجه اين سياست و افراطى گرايى، بروز در گيرهاى شديد ميان گروههاى اسلامى در پاکستان و ظهور طالبان در افغانستان بود . در واقع دولت ژنرال ضيا ءالحق رهبرى حرکت هاى سنى اى را در منطقه عهده دار شد که منشا  بروز بحران درمنطقه تحت عنوان پديده اى به نام طالبان و القاعده شد .

 

از سوى ديگر  ادامه و  تشديد رقابت ها ميان ايران و پاکستان در حمايت ازگروههاى اسلامى  بر ساير روابط ميان دو کشور و ائتلافهاى آنان در منطقه تاثير گذارد  وباعث شد پاکستان  از ايران  در طول جنگ با عراق حمايت بعمل نياورد و ايران نيزدر مقابل  سياست همکارى با دولت هند را در  رقابت سياسى با پاکستان  در تضاد با افزايش قدرت اين کشور اتخاذ کند.

 

اما پايان جنگ ايران و عراق و روى کارآمدن اکبر هاشمى رفسنجانى و اتخاذ سياست تنش زدايى در روابط خارجى ازيک سو، مرگ ژنرال ضياءالحق و بدنبال آن نخست وزيري بى نظير بوتو از سوى ديگر، تحولات جديدى در روابط سياسى دو کشور بوجود آورد. همچنين همزمان باتحولات داخلى د ردو کشوربا خروج نيروهاى اتحاد جماهيرشوروى از افغانستان، ايالات متحده نيز در چرخشى استراتژيک به سوى هند تصميم گرفت پاکستان را به سبب برنامه هسته أى از کمک هاى اقتصادى و نظامى خويش محروم سازد.

 

در اين اثنا ايران که خواستار کاهش نفوذ ايالات متحده بود، از رويکردجديد امريکا نسبت به پاکستان استقبال کرد. لذا تهران که  همواره همکارى با پاکستان را به عنوان کشور اسلامى غيرعرب ارجح می دانست،  خواستار همکارى بيشتر با نخست وزير نيمه ايرانى پاکستان یعنی بی نظیر بوتو شد.

 

علاوه بر آن، گرچه سياست بى نظير بوتو بر ايجاد دمکراسى و نزديکى هرچه بيشتر به غرب استوار بود اما در عين حال کاهش روابط ايران با هند به جهت جلب حمايت ايران از اين کشور در جهت مناقشه کشميربراى بى نظير بوتوقابل اهميت بود  و ارزشمند محسوب مى شد .

 

اما همکارى ايران با دولت بى نظير بوتو  براى سه سال متوقف شد چرا که تصدى وى در پست نخست وزيرى در مدت کمتر از بيست ماه  در اوت 1990 به پايان رسيد. غلام اسحاق خان، رييس جمهور پاکستان، بى‌نظير بوتو را به اتهام فساد مالى از کار برکنارکرد ونواز شريف نخست وزير پاکستان شد.

 

شروع دهه 90 را مى توان آغاز تيره ترين دوران درروابط ايران و پاکستان دانست. کشته شدن صادق گنجى کنسول ايران در سال 1990 و حمله به خانه فرهنگ ايران درلاهور در سال 1997 نشان ازسطح در گيرى هاى در روابط دو کشور دارد.

 

لذا گرچه با روى کارآمدن بى نظير بوتو براى دومين بار درپست نخست وزيرى دراکتبر1993 برخى ازهمکارهاى اقتصادى ادامه يافت اما درراستاى تحولات منطقه اى و سياست هاى وى در رابطه با غرب طولى نکشيد که پاکستان  بار ديگر به آمريکا نزديک تر شد و اين در تضاد با گسترش رابطه با ايران بود.

 

در واقع مهار ايران يکى از اجزاء عمده سياست خارجى آمريکا در دهه 1990  بود که مشکلاتی را براى تهران در روابط با ساير کشورها  بوجود آورد.

 

 از سوى ديگررقابت ايران و پاکستان ديگر تنها حول محور های ايديولوژيکى نمى چرخيد. ايران پس از فروپاشى اتحاد جماهير شوروى خود را بمثابهْ يک قدرت با نفوذ منطقه اى نشان مى داد و موفق شده بود تا با ايجاد روابط اقتصادى در جمهورى هاى سابق اتحاد جماهير شوروى در آّسياى مرکزى نفوذ پيدا  کند و اين در شرايطى بود که اسلام آباد درسيماى افغانستان پل وصل با آسيايمرکزى را مى ديد  لذا هر گونه حضور ايران در افغانستان به مفهموم رقابت در آسياى مرکزى بود.

 

افزون بر اين ايالات متحده نيز از حضور ايران در ميان کشورهاى تازه به استقلال رسيده آسياى مرکزى وهمچنين افغانستان راضى نبود. لذا  بار ديگر سياست همکارى با پاکستان را در پيش گرفت و براى مدت يک سال به محروميت پاکستان از دريافت کمک هاى نظامى واقتصادى خويش  پايان داد تا در اتحاد با پاکستان در مديريت جنگ داخلى افغانستان به مقابله با ايران برود.

 

بنابراين پاکستان دو هدف عمده را درسياست خارجى خويش در رابطه با افغانستان پيگيرى مى کرد:

اول اینکه با توجه به وضعيت پاکستان در منطقه و بويژه چالش‌هايى که با هند داشت در صدد حفظ و گسترش پايگاه دائمى خود در افغانستان بود.

و دوم اینکه  در رابطه با جلوگيرى از نفوذ ايران در افغانستان و حضور و دريافت سهم در آسياى مرکزى با غرب معامله مى‌کرد و در صدد امتيازگيرى از آمريکا بود.

 

لذا دولت بى نظير بوتو نيز به حمايت نظامى از طالبان در مقابل گروههايى شيعى برخوردار از حمايت ايران ادامه داد . گلبدين حکمتيار از بى نظير بوتو در خصوص حمايت از طالبان چنين نقل مى کند : ".... بى نظير بوتو در مصاحبه تلويزيونى اش با بي.بي.سى در برابر اين پرسش خبرنگار که چرا پاکستان از حرکت ارتجاعى طالبان حمايت مى کند گفت پاکستان در اين رابطه تنها نيست، پلان اين پروژه از انگليسها است، سرپرستى اش بدوش امريکا، تمويل آن از کشورهاى خليج است و پاکستان تنها آموزش آنانرا به عهده گرفته است. "

 

 

در واقع بوتو همواره متهم شده است که از شاخص ترين سیاست هاى وى، افزايش توان هسته اى و سيستم موشکى - دفاعى پاکستان و انتقال  دانش هسته اى به کشورهاى ديگر بوده است . همکارى با کره شمالى در اين رابطه و اعزام دانشمندان پاکستانى براى برقرارى اين  ارتباطات قابل توجه است . رسانه هاى غربى وى را همچنين به همکارى با ايران در اين زمينه متهم کرده اند و روابط عبدالقدير خان در فروش تسليحات هسته اى به ايران را در همين رابطه تشريح مى کنند.

 

اما همکارى تهران و دولت بى نظير بوتو اين بار نيزکوتاه مدت بود و در نوامبر 1996 بار ديگر با برکنارى وى توسط  فاروق احمد لغارى، رييس جمهور پاکستان به اتهام فساد مالى به پايان رسيد.

 

پس ازدولت بوتو ، نواز شريف بار ديگر نخست وزير پاکستان شد اما با کودتاى ژنرال مشرف وى نيز از قدرت برکنار شد. روابط ايران و پاکستان پس از حادثه خانه فرهنگ و بدنبال آن روى کار آمدن طالبان در افغانستان و به شهادت رسيدن ديپلماتهاى ايرانى به تيرگى هرچه بيشتر گراييد . پايان دوران طالبان آغاز فصل جديدى از روابط ميان ايران و پاکستان شد.