آیا ژاپن جایگزین مناسبی برای چین است؟

 این در حالی است که اخیرا به واسطه اعمال تحریم‌ها از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا، پکن و دهلی نو روابط تجاری خود را به سختی با ایران پیش می‌برند. تاخیر‌های مکرر شرکت‌های چینی در توسعه صنعت انرژی ایران و بدهی‌ نفتی بیش از 2 میلیارد دلاری هند به ایران از جمله پیامد‌های فشار غرب بر این کشور‌ها برای فاصله گرفتن از بخش انرژی ایران است. اما در حالی که مقامات تهران سرگرم انتقاد از پکن به دلیل سهل انگاری و تاخیر در اجرای پروژه‌های انرژی هستند و از سوی دیگر به پالایشگاه‌های هندی نامه‌هایی مبنی بر نگرانی جمهوری اسلامی از دریافت نشدن پول نفت ارسال می‌کنند، موضوع تقویت رابطه با ژاپن مطرح می‌شود. شاید بتوان ژاپن را تکه‌ای فراموش شده از پازل ایران برای تدوین استراتژی نگاه به شرق توصیف کرد. استراتژی که بیش از یک دهه از عمر آن می‌گذرد اما چگونگی عملکرد چین در این مدت و جانبداری از قطعنامه‌های مصوب شورای امنیت علیه ایران به نوعی ناکارآمدی این استراتژی را به تصویر می‌کشد.

 ایران به دنبال فاصله گرفتن آمریکا و اروپا از تجارت و روابط سیاسی نزدیک با جمهوری اسلامی، استراتژی نگاه به شرق را برگزید تا از این طریق علاوه بر تقویت مناسبات اقتصادی با کشور های آسیای میانه و شرق دور، متحدانی سیاسی نیز در این منطقه پیدا کند. در راس این استراتژی چین قرار داشت که با توجه به نیاز روز افزون به منابع انرژی گزینه مطلوبی در جهت تقویت مناسبات محسوب می‌شد. پس از آن نیز هندی ها مورد توجه مقامات ایرانی قرار گرفتند. اما نه تنها چین در اقدامات آمریکا و اروپا علیه ایران آنها را تنها نگذاشت، بلکه هند نیز اخیرا با کناره گیری از پروژه خط لوله صلح و همچنین عدم پرداخت وجه خرید نفت از ایران نشان داده است که با وجود دریافت مشوق‌های فراوان از سوی ایران به فشار‌های غرب تن داده است.

 جمهوری اسلامی در چارچوب استراتژی نگاه به شرق مشوق‌های اغلب اقتصادی قابل توجهی به کشور‌های هدف این استراتژی ارائه داد. هرچند ژاپن نیز در طول این سال‌ها مانند چین و هند مشتری نفت ایران بوده است اما تا کنون پکن و دهلی نو بیش از توکیو مورد توجه تهران قرار داشته‌اند. چین و هند با توجه به اقتصاد‌های رو به رشد خود بیش از ژاپن به منابع انرژی نیاز دارند و از سوی دیگر چین کرسی دائم شورای امنیت را در اختیار دارد که از این نظر برای ایران بسیار حائز اهمیت است. اما در حالی که بنا بر ادعای کارشناسان چین و هند رفته رفته از ایران فاصله می‌گیرند، جمهوری اسلامی به دنبال تکه‌های فراموش شده پازل استراتژی نگاه به شرق به ژاپن روی آورده است. هر چند که واضح است در صورت مورد توجه قرار گرفتن روابط تهران و توکیو به خصوص در بحث انرژی، کاخ سفید و متحدانش در آنسوی آتلانتیک از این روابط غافل نمانده و ژاپن را نیز مانند چین و هند تحت فشار قرار خواهند داد.

این در حالی است که عمده‌ترین روابط ژاپن با ایران در بخش انرژی و واردات نفت خلاصه می‌شود. همان بخشی که مورد حساسیت ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد. غرب بر این باور است که مشتریان نفتی ایران از طریق سرازیر کردن دلارهای نفتی به جمهوری اسلامی به پیشرفت فعالیت‌های هسته‌ای و موشکی ایران کمک می‌کنند. برنامه‌هایی که آمریکا و متحدانش ادعای تهدید آمیز بودن آنها را مطرح کرده و 4 قطعنامه شورای امنیت را علیه این برنامه ها به تصویب رسانده‌اند. عباس عراقچی، سفیر ایران در ژاپن به تازگی اعلام کرده است که جمهوری اسلامی قصد دارد ارزش روابط تجاری خود را از 12 میلیارد دلار در سال گذشته به 14 میلیارد دلار در سال جاری برساند. ژاپن در حال حاضر 350 هزار بشکه از نفت ایران را خریداری می‌کند و با وجود تحریم‌ها پرداخت پول نفت از طریق معامله پایاپای صورت می‌گیرد. نوعی از پرداخت که ژاپن با توجه به روابط تجاری گسترده تر خود با ایران نسبت به روابط دهلی نو با تهران، قادر به انجام آن است. اما هند که روابط تجاری محدودتری با ایران دارد نمی‌تواند از این طریق پول نفت ایران را بپردازد. گفتنی است ژاپن نیز همانند چین از به اجرا در آمدن قطعنامه های شورای امنیت علیه ایران در سال های اخیر حمایت کرده است.

 توکیو سال گذشته به دنبال چهارمین قطعنامه شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی اعلام کرده که از تحریم‌ها پیروی می‌کند اما به واردات نفت از ایران ادامه خواهد داد. این در حالی است که ژاپن سرمایه گذاری در پروژه‌های نفتی و گازی جدید در ایران را نیز ممنوع کرده است. باید گفت که از سال 1926 تا کنون که روابط دیپلماتیک ایران و ژاپن به طور رسمی آغاز شده است، بحرانی جدی در روابط فی مابین به ثبت نرسیده است اما این کارنامه نسبتا آرام در روابط دوجانبه به معنی قابل اتکا بودن ژاپن در شرایط حاضر نخواهد بود. زلزله اخیر در ژاپن که به فاجعه اتمی نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما منجر شد اکنون ژاپن را بیش از هر زمان دیگری در مورد فعالیت‌های هسته‌ای مورد انتقاد قرار داده است و در این زمان گام برداشتن ژاپن در جهت تقویت روابط با ایران – کشوری که ادعای تهدید آمیز بودن فعالیت‌های هسته ای آن مطرح می‌شود – برای توکیو دشوار تر خواهد بود.

 این در حالی است که در سال 2005 پرونده ایران با حمایت ژاپن به شورای امینت برای اعمال تحریم‌ها ارجاع شد و در حقیقت توکیو هیچگاه علیه مواضع آمریکا و اروپا در قبال ایران ایستادگی نکرده و با آنها هماهنگ بوده است.

 از سوی دیگر اخیرا مقامات خزانه‌داری آمریکا نیز در سفر به ژاپن،‌ به مقامات توکیو در مورد لزوم اعمال تحریم ها علیه ایران هشدار داده اند. کارشناسان سیاسی در عین حال به این نکته اشاره می‌کنند که با وجود تنش‌ها در اوایل دهه 1990 از اواخر این دهه تا کنون روابط ژاپن و آمریکا در زمره مستحکم‌ترین روابط در سطح جهان قرار دارد و علاوه بر قرارداد‌های نظامی و امنیتی متعدد، آمریکا بزرگترین شریک تجاری ژاپن به شمار می‌رود. با توجه به سطح روابط سیاسی و اقتصادی مطلوب ژاپن و آمریکا و آگاهی مقامات توکیو از حساسیت‌های غرب در مورد ایران، به نظر نمی رسد که ژاپن قصد داشته باشد به جایگزینی برای چین و هند تبدیل شود. این در حالی است که تا کنون مقامات ژاپنی نیز در مورد اظهارات اخیر مقامات ایران در مورد افزایش روابط تجاری اظهار نظر نکرده‌اند.