ایران و روسیه در سالی که گذشت

دیپلماسی ایرانی: يکى از آکادميسين‌هاى روسیه وضعیت کنونی روابط ایران و روسیه را با عنوان «زمستان» توصیف کرده است. روابط روسيه به عنوان ميراث‌دار شوروى و ايران به عنوان قدرتى منطقه‌اى در غرب آسیا، از نظر معادلات منطقه ای و جهانی بسیار اهمیت دارد. بی تردید هر دو کشور در پی تامین منافع خود هستند و هر دو به نقش و نفوذ یکدیگر توجه دارند. این واقعیت که روابط ايران با روسيه بسيار جنبه امنيتى پيدا کرده، بیانگر نبود توجه لازم به ظرفیت های گوناگون برای توسعه روابط دو کشور در پرتو یک نگرش واقع گرایانه است. آنچه که در ایران بیشتر مورد توجه بوده ترسیم روسیه یا به عنوان یک کشور غیر قابل اعتماد و یا یک شریک استراتژیک بوده است. تحولات روابط دو کشور در سال 1389 نشان می دهد تحلیل های سفید و سیاه از این روابط با واقعیت سیاست های منطقه ای و بین المللی سازگار نیست. برای ایران و روسیه پیگیری منافع ویژه خود، مانند همه کشورهای جهان، سیاست ها و رفتارهای آنان را شکل داده است. در این زمینه شرایط جهانی، منطقه ای و داخلی هریک باید مورد بررسی قرار گیرد. با پایان دوره کمونیستی در تاریخ روسیه، ایدئولوژی در سیاست خارجی این کشور جایش را به پیگیری منافع ملی داده است؛ که این موضوع در سند امنیت ملی و اسناد سیاست خارجی آن مورد اشاره قرار گرفته است. هم ولادیمیر پوتین و هم دمیتری مدودیف بر این موضوع تاکید کرده اند.

با مروری بر تحولات سیاست خارج روسیه، به خوبی روشن می شود که غرب گرایی و غرب ستیزی افراطی اینک جای خود را به واقع گرایی داده است. پیامد این دگرگونی پیگیری همکاری و رقابت برای تامین منافع مشخص این کشور در برابر امریکا و اروپا و دیگر کشورهای جهان بوده است. با در نظر گرفتن ملاحظات روسیه در خاورمیانه، نقش و جایگاه ایران در سیاست خارجی این کشور مشخص می شود. با در نظر گرفتن اولویت های سیاست خارجی روسیه و توجه به نیازهای اساسی آن، مانند سرمایه و تکنولوژی های پیشرفته، آشکار است که ایران برای این کشور از چه اهمیتی برخودار است. در همان حال که توانایی ها و امکانات ایران در مسیر تامین نیازهای گوناگون روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز، در جای خود این روابط را از حساسیت ویژه ای برخوردار کرده است.

با توجه به شرایطی که در 31 سال گذشته بر روابط ایران و امریکا حاکم بوده است، روابط ایران و روسیه در پرتو دگرگونی در سیاست و روابط خارجی روسیه از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. تلاش رهبران روسیه برای "از نو شروع کردن" روابط با امریکا بر این موضوع آثاری مشهود داشته است. "شروع دوباره" روابط روسیه با امریکا در پاسخ به دعوت هیلاری کلینتون، بر ابعاد گوناگون سیاست خارجی روسیه تاثیر داشته است. هردو کشور کوشیده اند با تاکید بر منافع ویژه خود، حوزه های رقابت را تحت مدیریت قرار دهند. اعلام تعليق استقرار سپر موشکى امريکا در اروپاى شرقى، روسیه را به بررسى جدى‌تر موضوع نو‌سازى روابط با امریکا واداشت. روسیه که همواره نگرانى‌هاى عميق خود را نسبت به پیامدهای امنيتى و ژئوپوليتيکى آن بر امنيت و منافع خود ابراز کرده و بارها از آن  انتقاد کرده، با تحولى مهم در اين زمینه مواجه شد. هر‌چند مقام های امريکايى ارتباط مستقيم تعليق استقرار سپر موشکى امريکا در اروپاى شرقى را با موضوع نوسازى روابط با روسيه رد کرده‌اند، اما استقبال مقام های روسیه از اين تصميم، نشان می دهد اين اقدام بر چگونگى رابطه آنها در همه حوزه‌ها از جمله روابط روسيه با ايران تأثير خواهد گذاشت. همان گونه که انتظار می رفت، موضوع ايران يکى از موضوع های اصلی ديدار و گفت و گوهای اوباما و مدوديف در امريکا بود.

سال 1389 در شرایطی آغاز شد که مسایل مربوط به همکاری هسته ای دو کشور و مذاکرات 5+1 ، به پایان رساندن نیروگاه هسته ای بوشهر، موضوع تحریم های بین المللی علیه ایران و پیامدهای همراهی روسیه با آن، موضوع حقوق و تکالیف کشورهای ساحلی دریای خزر، همراهی های روسیه با غرب بر علیه ایران چشم اندازهای روابط دو کشور را تیره ساخته بود. با توجه به حجم مطالب و تنوع بسیار زیاد مسایل در روابط دو کشور، در این نوشتار با تمرکز بر موارد یادشده و نیز تحولات حوزه انرژی و مسایل دریای خزر در سال 1389 مرور می شود*.

مسایل دریای خزر:

-         سومین همایش انرژی خزر به مدت دو روز در مسکو برگزار شد. در این نشست نمایندگان 19 کشور جهان، از جمله کشورهای ساحلی دریای خزر و برخی کشورهای عضو اتحادیه اروپا شرکت داشتند. در این همایش که با حمایت وزارت امور خارجه، وزارت منابع طبیعی و محیط زیست و اتاق صنایع و بازرگانی روسیه ترتیب یافته بود، موضوع های همکاری در بهره برداری از منابع انرژی خزر، استراتژی توسعه منطقه خزر، عامل خزر در سیاست بین المللی، مسائل مربوط به توسعه همکاری های تجاری و اقتصادی کشورهای منطقه، صادرات نفت و گاز، توسعه زیرساخت های انتقال منابع و مسائل محیط زیست و امنیت خزر مورد بررسی قرار گرفتند.

-         نشست معاونان وزرای خارجه پنج کشور حاشیه خزر جهت توافق بر سر پیش نویس توافقنامه همکاری امنیتی در این دریا در باکو آغاز به کار کرد. ؛ "خلف خلف اف" معاون وزیر امور خارجه آذربایجان در این نشست گفت: دیدار نمایندگان وزرای امور خارجه کشورهای ساحلی خزر پیرامون توافق بر سر پیش نویس موافقتنامه همکاری امنیتی در دریای خزر در یک فضای سازنده و در شرایط تفاهم متقابل در سطح بالا برگزار می شود. شایان ذکر است کشورهای حاشیه خزر در نوامبر سال 2003 کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر را امضا کردند.

-         پنج عضو کشورهاى حاشيه درياى خزر در سومين نشست خود در چند مورد به توافق رسيدند. در زمينه نظام‌نامه امنيتى درياى خزر، کشورهاى حاشيه درياى خزر بر همکارى‌هاى ارگان‌هاى امنيتى و انتظامى براى مقابله با قاچاق مواد مخدر، جنايات سازمان يافته و مهاجرت‌هاى غير قانونى تاکيد کردند. هم‌چنين پنج کشور عضو در زمينه‌هاى ديگرى مانند انرژى، حمل و نقل دريايى و مبادلات فرهنگى به توافق رسيدند. آن ها توافق کردند نشست بعدى 5 عضو کشورهاى حاشيه درياى خزر در روسيه يا قزاقستان برگزار شود.

-         در ديدار ‌رؤساى ‌جمهورى ‌روسيه ‌و ‌ايران در حاشیه نشست سران کشورهای ساحلی خزر در باکو، ‌موضوع ‌اساسى ‌مذاکرات ‌دو ‌رهبر، ‌برنامه ‌هسته‌اى ‌ايران ‌بود ‌و ‌اين ‌مذاکرات ‌در ‌آستانه ‌جلسه ‌5 ‌دسامبر ‌گروه ‌1+5 ‌برگزار ‌شد. ‌دیميترى ‌مدوديف ‌خاطرنشان ‌کرد ‌همکارى ‌در ‌اين ‌بخش ‌به ‌نفع ‌تهران ‌است ‌که ‌ساخت ‌نيروگاه ‌اتمى ‌بوشهر ‌اين ‌واقعيت ‌را ‌به ‌اثبات ‌رسانده ‌است. ‌دو ‌رئيس ‌جمهور
‌علاوه ‌بر ‌مسايل ‌هسته‌اى ‌يک ‌سرى ‌مسايلى ‌را ‌مورد ‌بحث ‌و ‌بررسى ‌قرار ‌دادند ‌که ‌قطعنامه‌‌هاى ‌سازمان ‌ملل ‌همکارى ‌در ‌اين ‌زمينه‌‌ها ‌را ‌منع ‌نکرده ‌است.

-         سرپرست سازمان شيلات ايران، گفت: سهميه ايران از خاويار درياى خزر در سال جارى معادل 38 تن است که اين ميزان نسبت به سال گذشته از رشد 45 درصدى برخوردار شده است. وی افزود: در گذشته سهم ايران از خاويار درياى خزر صفر بود که پس از برگزارى نشست‌هاى چند جانبه با پنج کشور حاشيه درياى خزر اين ميزان به 38 تن در سال افزايش يافت. او اعلام سهميه 800 کيلوگرمى صادرات خاويار ايران را اشتباه يکى از خبرگزارى‌ها عنوان کرد و گفت: اين ميزان تنها سهميه برداشت ايران از ماهى‌هاى بلوگاى اين دريا است.

-         در دیدار محمدى زاده معاون رييس جمهورى و رييس سازمان حفاظت محيط زيست ايران و يورى تروتنف وزير منابع طبيعى روسيه زمين’ در روسيه طرفین خواستار توسعه همکارى ها ميان دو کشور در زمينه  توسعه و تسريع همکارى هاى دوجانبه در درياى خزر، مبادله گونه هاى جانوران ، توسعه استانداردهاى زيست محيطى  و مبارزه با آلودگى ها شدند. يورى تروتنف وزير منابع طبيعى روسيه ابراز اميدوارى کرد تلاش هاى آغاز شده میان دو کشور با سرعت بيشترى ادامه يابد.

-         محمد مهدى آخوندزاده معاون حقوقى و بين‌الملل وزارت خارجه و نماينده ويژه ايران در امور خزر به دعوت الکساندر گالاوين نماينده ويژه روسيه در خزر وارد مسکو شد. آخوندزاده با الکساندر گالاوين نماينده ويژه روسيه در خزر ديدار و در مورد مباحث و توافق های صورت گرفته در نشست سران خزر در باکو بحث و تبادل‌ کرد. وی با سرگئى ريابکوف معاون وزير خارجه روسيه نیز گفت‌وگو کرد. بيست و هفتمين اجلاس گروه کارى تدوين کنوانسيون رژيم حقوقى درياى خزر 18 آبان ماه با حضور نمايندگان ويژه و معاونان وزراى خارجه پنج کشور ساحلى اين دريا در تهران برگزار شد.

اجرای تحریم های بین المللی

-         دیمیتری مدوديف در بوئنس آیرس تاکید کرد «امکان به‌وجود آمدن تحریم‌ها بنا به تصمیم شورای امنیت سازمان ملل متحد» را غیرممکن نمی داند. او ضمن اشاره به اینکه «تحریم‌ها معمولا به خودی خود منجر به نتایجی مثبت نمی شوند» گفت: «متاسفانه در مدت اخیر ایران هیچ کاری نکرده است که گواه تغییر مواضع آن باشد». اوگفت کشورش آماده است در کنار سایر اعضای گروه ۱+۵ در مورد تحریم های جدید تهران تصمیم گیری کند. مدويديف گفت اگرچه معتقد است از وضع تحریم های جدید علیه تهران باید به عنوان آخرین راه حل استفاده شود، اما روسیه آمادگی دارد با سایر اعضای گروه پنج به علاوه یک در این مورد همکاری کند. روسیه، آمریکا، بریتانیا، فرانسه، چین و آلمان اعضای گروه ۱+۵ هستند که با ایران در مورد برنامه اتمی آن مذاکره می کنند. یوکیا آمانو مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی هم در آغاز نشست شورای حکام آژانس که روز دوشنبه (اول مارس) آغاز شد، گفته بود از آنجا که ایران با بازرسان بین المللی این نهاد، به حد کافی همکاری نمی کند، او نمی تواند تایید کند که برنامه هسته ای ایران کاملا صلح آمیز است. آمانو از ایران خواست به سئوالات در باره احتمال وجود بعدی نظامی در برنامه هسته ای این کشور، به عنوان موضوعی که از اولویت زیاد برخوردار است، پاسخ دهد.

-         در آستانه آغاز مذاکرات گروه شش‌گانه درباره تشدید تحریم‌ها علیه ایران، مقام‌های روسیه اعلام داشتند هنوز به یک راه‌حل دیپلماتیک امیدوارند. در حالی که کشورهای غربی رویکرد فشار بیشتر بر جمهوری اسلامی ایران را در پیش گرفته‌اند، روسیه هنوز به یک راه‌حل دیپلماتیک در حل مناقشه اتمی ایران امیدوار است. سرگئی ریباکف، معاون وزیر خارجه روسیه گفت: «ما هنوز امیدواری خود را برای یافتن یک راه حل در مناقشه اتمی ایران از راه گفت‌وگوهای دیپلماتیک از دست نداده‌ایم». وی نگرانی خود را هم نسبت به اینکه ایران به دنبال سلاح هسته‌ای بوده، بیان داشت.

-         سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرد: مسکو مخالف هر گونه اقدام نظامی علیه تهران است و تنها از «تحریم‌های هوشمندانه» علیه این کشور حمایت می‌کند. لاوروف گفت: امروزه این سناریو که روسیه از اقدام نظامی علیه ایران حمایت کند از دستور کار خارج است. علاوه بر این، اکنون که شرکای غربی ما می‌گویند زمان آغاز گفت‌وگوها برای تحریم (علیه ایران) است، ما معتقدیم این گزینه وجود دارد ولی در زمان خودش.

-         آمریکا، فرانسه و بریتانیا در ماه‌های اخیر فشار خود را بر روسیه و چین برای همراهی با قطعنامه چهارم شورای امنیت سازمان ملل در زمینه تشدید تحریم ایران افزایش داده‌اند. این کشورها تهران را متهم می‌کنند مقررات بین‌المللی در زمینه شفاف‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای خود را نادیده گرفته و با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای راستی‌آزمایی این برنامه همکاری نمی‌کند. مقام‌های روسی در هفته‌های اخیر برای همراهی با قطعنامه چهارم تحریمی شورای امنیت علیه تهران نرمش بیشتری نشان داده‌اند.

-         شرکت لوک اويل، دومين شرکت بزرگ نفتی روسيه، اعلام کرد به دليل خطر تحريم های آمريکا، از بهره برداری و توسعه يک طرح نفتی در ایران خارج شده است؛ لوک اويل اعلام کرده که به دليل خطر تحريم های آمريکا مجبور به ترک پروژه «اناران» شده است. لوک اويل اضافه کرده که زيان حاصل از ترک اين پروژه بالغ بر ۶۳ ميليون دلار  است. اين شرکت نفتی می گوید: به دليل خطر تحريم های اقتصادی آمريکا قادر به ادامه کار (در اين پروژه) نيست. لوک اويل، که ۲۰ درصد از سهام آن در اختیار شرکت بزرگ نفتی آمريکايی کونوکو فيليپس است، در سال ۲۰۰۵ از اکتشاف ميدان بزرگ نفتی «اناران» خبر داده بود.

-         شرکت آمریکایی سازنده موتور هواپیما "پرات اند ویتنی" ممکن است با فروش هواپیما های مسافربری توپولف-204 ام اس به ایران مخالفت کند. کارخانه موتورسازی "پرم" روسیه و شرکت پرات اند ویتنی به طور مشترک موتوری را برای هواپیمای توپولف-204 اس ام طراحی کرده اند. شرکت پرات اند ویتنی که از سهام داران کارخانه موتور سازی پرم به شمار می رود، اعلام کرده که دشواری هایی در کسب مجوز از وزارت امور خارجه آمریکا برای همکاری اقتصادی فروش پنج فروند (P.S 90 A2 با موتور TU-204sm) با ایران وجود دارد.

-         پیمان جدید کاهش تسلیحات استراتژیک تهاجمی موسوم به استارت- 2 در پراگ میان دیمیتری مدودیف و باراک اوباما روسای جمهوری روسیه و آمریکا امضا شد. در پیمان جدید محدودیت ها برای توان هسته ای روسیه و آمریکا تا اندازه محسوسی کمتر از نخستین پیمان استارت در سال 1991 و قرارداد مسکو در سال 2002 است. پیمان استارت جدید حداکثر کلاهک های هسته ای نزد هر طرف 1550 عدد در نظر گرفته که 30 درصد کمتر از قرارداد مسکو است. همچنین تعداد موشک های قاره پیما، موشک های مستقر در زیردریایی های اتمی و بمب افکن ها نیز نباید بیش از 800 فروند باشند.

-         یک مقام آگاه در کاخ کرملین اعلام کرد مسکو به تلاش خود جهت وادار سازی امریکا برای پایان بخشیدن به تحریم ها علیه شرکت های روسی از جمله "روس آبارون اکسپورت" موسسه دولتی صادر کننده تسلیحات ساخت روسیه و دفتر طراحی ماشین آلات دقیق تولا ادامه می دهد. کرملین خواستار برطرف شدن سریع این تحریم ها است که توسط دولت بوش و به سبب همکاری این موسسات با ایران، کره شمالی و سوریه وضع شده بودند.

-          با انتشار سند استراتژی جدید سیاست خارجی روسیه، مشخص شد این کشور می خواهد به هر قیمت، اقتصاد خود را نوسازی کند. ولادیمیر پوتین، نخست‌وزیر روسیه تاکید کرد روسیه باید تا سال ۲۰۱۵ کمبود بودجه‌ی خود را جبران کند. دولت روسیه به دلیل بحران اقتصادی جهانی با کمبود بودجه مواجه است.  مقام های روسی بارها اشاره کرده اند روسیه باید برای بالابردن قدرت اقتصادی خود و رویارویی با بحران‌، به اقدام های جدیدی دست بزند. دمیتری مدوديف رئیس جمهور روسیه نیز از وزارت امور خارجه خواست برنامه‌ی راهبردی جدیدی تنظیم  و در روابط خارجی خود تجدیدنظر کند. بر اساس سند منتشر شده، روسیه می خواهد از راه‌های گوناگون روابط خود را با غرب گسترش دهد. امضاء قرارداد کاهش سلاح های هسته ای با آمریکا نخستین گام مهم در این راستا بوده است. با تعییر استراتژی جدید روسیه و نزدیکتر شدن آن به غرب، روابط این کشور با ایران هم تغییر خواهد کرد.

-         "سوزان رایس "، نماینده دائم آمریکا در سازمان ملل متحد، اظهار داشت، در رایزنی در مورد تهیه قطعنامه تحریمی جدید شورای امنیت سازمان ملل متحد در رابطه با ایران، پیشرفت‌هایی حاصل شده است. بر اساس اظهارات وی، بین آمریکا و دیگر شرکت‌کنندگان گروه "1+5 " که اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان در آن حضور دارند، همکاری مداومی در جهت تهیه قطعنامه مذکور انجام می‌شود. وی خاطر نشان کرد، روسیه یک شریک عملی محسوب می‌شود.

-         دیمیتری مدوديف رییس جمهور روسیه با انتقاد شدید از رفتار ایران در مساله هسته‌ای، رهبران ایران را به دنبال کردن رفتاری غیرمسئولانه در این زمینه متهم کرد. رییس جمهور روسیه گفت: ایران تاکنون خویشتن‌داری لازم را از خود نشان نداده و تقریباً غیرمسئولانه رفتار کرده است که این امر البته یک واقعیت تلخ است. دمیتری مدوديف تاکید کرد، چنانچه تدابیر دیگر نتیجه‌ای در بر نداشته باشد، روسیه از تشدید تحریم‌ها علیه ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد حمایت خواهد کرد. چنانچه وضعیت کنونی تداوم یابد، ما نمی‌توانیم اقدامات دیگر و از جمله (تشدید) تحریم‌ها را از دستور کار خارج کنیم.

-         میخائیل مارگلوف عضو کمیته روابط خارجی مجلس علیای پارلمان روسیه اظهار کرد دور جدید تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران، بر روابط اقتصادی و تجاری میان مسکو و تهران تاثیری نخواهد گذاشت. وی تاکید کرد برای روسیه مهم است که این تحریم ها تاثیر منفی بر توافق های تجاری و اقتصادی دو کشور بر جای نگذارد.

-         محمود احمدى نژاد در حاشيه جلسه هيات دولت اظهار داشت: ايران و روسيه دو کشور همسايه هستند و همسايگى را نمى توان از بين برد. وى افزود: هنگامى که بين دو کشور فاصله باشد، شايد بتوان مواضع را تغيير داد اما بين دو همسايه دوستى تاريخى و الزامى بوجود مى آيد. او با تاکيد بر اينکه بايد ملاحظه ضوابط دوستى را داشته باشيم، گفت: ايران هيچگاه عليه ملت روسيه اقدام نکرده است. احمدى نژاد اظهار داشت: اگر به جاى مسئولان روسيه بودم در اقدام و اعلام نظر درباره اين همسايه بزرگ با دقت بيشترى عمل مى کردم.

-         ولاديمير پوتين، نخست وزير روسيه گفته است، به دنبال تصويب قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنيت عليه جمهوری اسلامی، مسکو قرار داد فروش موشک های «اس ۳۰۰ » به ايران را متوقف می کند. آندره نسترنکو، سخنگوی وزرات امور خارجه روسيه هم در واکنش به اين خبر اعلام کرده بود قطعنامه تازه شورای امنيت سازمان ملل متحد مانع تحويل سامانه ضد هوايی اس-۳۰۰ به ايران نخواهد شد. شورای امنيت سازمان ملل متحد چهارمين قطعنامه تحريمی عليه ايران را تصويب کرد. تعدادی از شرکت های مرتبط با صنايع موشکی و هسته ای ايران در فهرست تحريم های تازه قرار گرفته اند. سامانه دفاعی «اس ۳۰۰» قادر است هواپيماها و موشک‌های بالستيک در ارتفاع کم يا زياد را ردگيری کرده و هدف قرار دهد.

-         سران هشت کشور صنعتی جهان، که روسیه هم یکی از آن ها است، در پایان نشست خود در کانادا  با صدور بیانیه ای از "عدم شفافیت" برنامه های اتمی ایران و تداوم و گسترش غنی سازی اورانیوم تا سطح ۲۰ درصد در این کشور اظهار نگرانی کردند. به عقیده سران گروه هشت، افزایش سطح غنی سازی اورانیوم در ایران با قطعنامه های سازمان امنیت و خواسته های آژانس بین المللی انرژی اتمی در تضاد است. در بیانیه این گروه، ضمن حمایت کامل از قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل، از ایران خواسته شد به مفاد این قطعنامه و تقاضاهای آژانس بین المللی انرژی اتمی ترتیب اثر دهد و با ادامه مذاکرات در این مورد موافقت کند.

-