در دو سفر محمد خاتمی به ایتالیا چه گذشت؟

محمد خاتمی  در زمان ریاست جمهوری اش ايران سفر به اروپا را درست در همان جايى به پايان برد که هفت سال پيش آن را آغاز کرده بود. ديدار از ايتاليا و ملاقات با پاپ ژان پل دوم. ديدارى که به عنوان مظهرى از گفت وگوى تمدن ها و اديان درآمد. اين بار محمد خاتمى عازم فرانسه و اتريش بود اما سفر به ايتاليا در دستور کار نبود تا آنکه رهبر کاتوليک هاى جهان چشم از جهان فرو بست.

 آقای خاتمى که تنها مقام بلندپايه ايرانى بود که پاپ ژان پل دوم اين مرد صلح جو و معتدل  و بذله گو را از نزديک ملاقات کرده بود بلافاصله پس از درگذشت وى پيامى صادر کرد و سر آخر تصميم گرفت از راه پاريس و پس از پايان اجلاس يونسکو و سخنرانى در مورد گفت وگوى تمدن ها عازم ايتاليا شود تا در پايان يک سفر طولانى به اروپا پرونده سفر به غرب را در کسوت رياست جمهورى به واتيکان خاتمه دهد.

 اين ديدار اين بار نه با ژان پل دوم در کليساى سن پيترو که با پيکر بى جان او بر قالى ايرانى در آستانه پلکان کليسا «سن پيترو» بود. شرکت آقای خاتمى در مراسم خاکسپارى پاپ آن هم بلافاصله پس از پايان اجلاس گفت و گو تمدن ها در سازمان يونسکو هر دو ديدار رئيس جمهورى ايران را از واتيکان به نوعى براى جهان سمبليک کرد.

رسانه هاى دنيا در روند وداع جهان با ژان پل دوم سه محل را بيش از همه جا رصد کردند. بيشترين عکس خبرى که پس از خاکسپارى پاپ از اين مراسم مخابره شد تصاوير رئيس جمهورى ايران و رئيس ايالات متحده آمريکا بود. رسانه ها حضور اين دو رهبر را که هم اکنون با هم بر سر چالش هستند به دو شکل تفسير کردند. اول حضور محمد خاتمى متفکر مسلمانى که منادى گفت وگوى تمدن ها است و پاپ را پدر معنوى دنياى مسيحيت مى داند و از شرکت در مراسم وداع با او خشنود است. ديگرى جورج دبليو بوش که بى اعتنايى او به مخالفت هاى پاپ با جنگ در عراق را رسانه ها يادآورى مى کردند و حضور وى را بى ارزش مى خواندند.

محمد خاتمى در جريان شرکت در مراسم خاکسپارى پاپ ژان پل دوم با رئيس جمهور ايتاليا که مقامى تشريفاتى است ديدار کرد و رومانو پرودى رهبر رئيس سابق کميسيون اروپا و نخست وزير اسبق ايتاليا و رهبر مخالفان دولت فعلى نيز به ديدارش رفت. ديدارى که خاتمى در آن بر لزوم گسترش روابط دو کشور ايران و ايتاليا بيش از آنچه که در اين هفت سال بود تاکيد کرد. واپسين حضور خاتمى در يک کشور اروپايى اين فرصت را پديد آورد که وى با بسيارى از رهبران دنيا که در مراسم وداع با پاپ حضور داشتند ديدار کند.محمد خاتمى عصر نوزدهم فروردين ماه با ترک رم به قصد تهران پرونده سفر هاى اروپايى اش را بست. رسانه هاى جهان حضور خاتمى و جورج بوش را در فاصله اى اندک از هم آخرين معجزه پاپ توصيف کردند. حضورى که به گفته محمد خاتمى با سياست هاى يک جانبه گرايانه آمريکا محلى براى گشايش روابط نمى گذارد.

•••

رئيس جمهور ايران و نخست وزير ايتاليا موضع دولت هايشان را گفتند و به قصد ترک محوطه سخنرانى از پشت تريبون کنار رفتند. ناگهان يک خبرنگار آمريکايى با صداى بلند از محمد خاتمى پرسيد چه تضمينى هست که نوسازى و اصلاحات شما متوقف نشود؟ رئيس جمهور ايران با شنيدن اين سئوال بى اعتنا به وسواس محافظان به پشت تريبون برگشت. خاتمى کريستين امان پور خبرنگار ايرانى آمريکايى تبار تلويزيون «سى ان ان» را مى شناخت. همانى که چند سال پيش با او مصاحبه کرد و خاتمى طى آن مصاحبه پيامى تاريخى به ملت آمريکا فرستاد. خاتمى با لبخند گفت قرار بود سئوالى در کار نباشد ولى چون خانم امان پور حرارت به خرج دادند اين يکى را پاسخ مى دهم. نوسازى را من شروع نکردم. نوسازى ملى ما با انقلاب شروع شد و مرحله کمال خود را طى مى کند. سياست ما بر نهادينه کردن همه امور براساس مردمسالارى و آزادى است.

ما به موفقيت خود ايمان داريم. من خدمتگزار مردمانى هوشمندم. افتخار من اين است که به نمايندگى اين مردم در پايان قرن نداى گفت وگوى تمدن ها و همه گير شدن دموکراسى را در سراسر جهان سر مى دهم.محمد خاتمى به عنوان نخستين رئيس جمهور ايران که به اروپا مى رفت آخرين روزهاى سال ۱۳۷۷ هجده ماه پس از انتخاب پا به شهر رم پايتخت مى گذاشت. حضور بلندپايه ترين مقام جمهورى اسلامى در قلب اروپا سفر محمد خاتمى را به رويدادى خبرساز در سطح جهان بدل کرد چه آنکه در برنامه سفر رئيس جمهور ايران سفر به ايتاليا ديدار با پاپ «ژان پل دوم» رهبر کاتوليک هاى جهان هم پيش بينى شده بود و اين يعنى ديدار يکى از سران  ايران از مذهبى ترين شهر کاتوليک ها.

سفر آقای خاتمى به ايتاليا زمانى صورت گرفت که وى با برگزارى انتخابات شوراها يک پيروزى در صحنه داخلى ايران به دست آورد که آوازه آن جهانى شده بود. تا هفته پيش از سفر رئيس جمهور ايران به رم  مشخص نبود که رئيس دولت ايران به کدام کشور اروپايى سفر مى کند. فرانسه يا ايتاليا؟ هر دو کشور اشتياق فراوانى براى ميزبانى از خاتمى نشان داده بودند اما سرانجام ايتاليا برگزيده شده بود. با شعارى که خاتمى از گفت وگوى تمدن ها و آشتى اسلام و مسيحيت مى داد انتخاب کشور کاتوليک ايتاليا انتخاب هوشمندانه اى به نظر می رسید.

 در واقع ملاقات با پاپ در مذهب، تاريخ باستانى مشترک ايران و ايتاليا در فرهنگ و توافق هاى نفتى در اقتصاد که زمينه آن به سرعت قبل از سفر آماده شده بود سرانجام رم را نخستين پايتخت اروپايى قرار داد تا پس از۲۰ سال پذيراى رئيس دولتى از ايران باشد که اين بار با صفت جمهورى اسلامى به اروپا مى آمد

تدارک گسترده طرفداران رجوى براى برپايى تظاهرات و اعتراض به اين سفر مانع آن نشد که خبر ديدار خاتمى به عنوان خبر اول رسانه هاى جهان قرار نگيرد اما کريستين امان پور طى گزارشى که در بدو ورود خاتمى به رم براى سى ان ان فرستاد، گفته بود که ۴ ساعت بعد از ورود هيات ايرانى راى دادگاه فرانسه عليه دو تن از وزيران متهم به دست داشتن به صدور خون  آلوده به ويروس ايدز صادر شد. خبرى که مورد توجه مردم اروپا و آمريکا بود توانسته بود تا اندازه اى از اهميت خبرى سفر خاتمى بکاهد.يک هفته قبل از سفر هم طرفداران رجوى موفق شده بودند که عده اى از اعضاى پارلمان ايتاليا را به نوشتن نامه  هايى ترغيب کنند که مخالفت آنها را با اين سفر اعلام مى داشت. البته چند روز بعد رئيس مجلس و مقام هاى ايتاليايى تعداد اعلام شده از سوى هواداران رجوى که ۳۱۳ نماينده مجلس اعلام شده بودند را تکذيب کردند.«ماسيمو دالما» نخست وزير چپگراى وقت  ايتاليا که مدتى پس از سفر خاتمى جاى خود را به برلوسکونى راستگرا داد از ماه ها پيش، از اين ديدار جانبدارى کرده بود و مى گفت ايتاليا قصد دارد دروازه ورود ايران به اروپا باشد. آقای دالما که در هفتمين سال رياست  محمدخاتمى به عنوان رئيس حزبش مى خواست به تهران بيايد و اختلافات اتمى ايران و اروپا مانع آن شد، سه روز قبل از سفر آقای خاتمى به کشورش به آمريکا رفته بود و تحت فشار زياد از طرف کاخ سفيد قرار گرفت تا از عجله در گسترش روابط با ايران خوددارى کند.

آقای  دالما اگرچه در واشينگتن به بيل کلينتون رئيس جمهور دموکرات آمريکا از استقلال سياست خارجى ايتاليا سخن گفته بود در بازگشت از واشينگتن اعلام کرد که گفت وگو درباره حقوق بشر را در دستور گفت وگوهاى دو کشور قرار مى دهد. هنگامى که خاتمى دومين طلوع آفتاب ايتاليا را در کاخ مخصوص سران ميهمان ايتاليا مى گذراند «جيمز روبين» سخنگوى وزارت خارجه آمريکا و همسر کريستين امان پور همان خبرنگار شبکه سى ان ان هم به رم آمده بود.

 در حالى که کريستين سرگرم گفت وگو با ايرانيان موافق و مخالف سفر بود، جيمز روبين در فاصله چند کيلومترى هيات ايرانى در رم نظر رئيس اش مادلين آلبرايت وزير خارجه آمريکا را چنين منعکس مى کرد: «آمريکا اميدوار است که دولت ايتاليا از فرصت حضور رئيس جمهور ايران در اين کشور استفاده کند و نظر آمريکا را در مخالفت با حمايت ايران از تروريسم و ساخت سلاح هاى کشتارجمعى به اطلاع  تهران برساند.»

•••

همه در تهران و رم منتظر آغاز اولين سفر اروپايى خاتمى بودند. «لامبرتو دينى» وزير خارجه وقت ايتاليا با مصاحبه با يکى از روزنامه هاى رم گفته بود که: «با انجام اين سفر ايران از انزواى بين المللى در مى آيد.» تعبيرى که همتاى ايرانى «دينى» را چندان هم خوش نيامده بود. اما به هر روى اولين ساعات سه شنبه ۱۸ اسفند پاويون تشريفات ايران آماده شد و هواپيماى رئيس جمهور آماده نخستين سفر اروپايى تا خاتمى را ساعت ۱۰ صبح به وقت رم به فرودگاه چامپينو ايتاليا برساند.در شهر رم همه چيز نشان از ورود رئيس جمهور ايران داشت. خيابان هاى منتهى به کاخ رياست جمهورى مسدود شده و خيابان ها رم شاهد ترافيک سنگينى بود. لامبرتو دينى که پيش از آغاز سفر گفت وگوهاى متعددى با روزنامه هاى ايتاليايى کرده بود براى استقبال به فرودگاه آمد، در نخستين ديدار سخنرانى سال گذشته خاتمى در سازمان ملل را به ياد او آورد و خطاب به رئيس جمهور ايران گفت که با آن سخنان عمق فلسفه اخلاقى شما را درک کرديم.

تعارفات مرسوم رد و بدل شد و آقای خاتمى هم لامبرتو دينى را فردى اهل علم و دانش به حاضران معرفى کرد. «مون سينيور گاپوتو» مسئول تشريفات واتيکان هم ورود خاتمى را از طرف پاپ به وى خوشامد گفت. سپس رئيس دولت ايران همراه با کمال خرازى وزير خارجه اش، اسحاق جهانگيرى وزير صنايع و معادن که رياست ايرانى کميسيون مشترک ايران و ايتاليا را بر عهده داشت و چند نفر از نمايندگان مجلس پنجم آماده ترک فرودگاه شدند. نيم ساعتى مى شد که خاتمى وارد کشور تاريخى ايتاليا شده بود.

«اسکار لوييچى اسکارفالو» رئيس جمهور ايتاليا از صبح آن روز در کاخ «کوئير نياله» آمدن محمد خاتمى را انتظار مى کشيد تا مراسم تشريفات رسمى سفر رئيس جمهور ايران انجام شود.همه چيز آماده شده بود. هنگامى که خاتمى از اتومبيل ضدگلوله تشريفاتى پا بر کاخ رياست جمهورى گذاشت ناقوس کاخ به صدا درآمد و خاتمى و اسکارفالو به سرودهاى ملى دو کشور گوش کردند و از گارد نظامى سان ديدند.گارد تشريفاتى ايتاليايى ها متشکل از ۲۱ سواره نظام بود که يونيفورم هاى مخصوصى به تن داشتند. على شمخانى وزير دفاع ايران هم  آقای خاتمى را در سان ديدن از گارد احترام همراهى مى کرد. مراسم استقبال گرچه پرشکوه بود اما زمان زياد به درازا نکشيد. روساى جمهورى ايران و ايتاليا بلافاصله پس از پايان مراسم استقبال عازم ساختمان کاخ شدند و گفت وگوها آغاز شد.ساعاتى پيش از اينکه هيات ايرانى به رياست خاتمى تهران را به قصد رم ترک کند کمال خرازى وزير خارجه ايران که در سال هاى نخست پيروزى انقلاب رياست خبرگزارى رسمى جمهورى اسلامى را به عهده داشت ترجيح داد با اين خبرگزارى به گفت وگو بنشيند و بگويد که بازديد خاتمى از ايتاليا پاسخ به حسن نيت مقام هاى آن کشور است.

گفت وگوى  آقای خرازى روى خروجى فارسى و انگليسى، فرانسه و عربى ايرنا قرار گرفت و پيام ديپلماتيک آقاى وزير از طريق مسئولان مطبوعاتى به گوش آنها که بايد مى رسيد، رسيد. منظور آقای خرازى شايد نشان دادن عزم ايتاليايى ها در برقرارى ارتباط گرم با ايران بود تا به ديگر اروپايى ها توجه داده باشد که دارند از قافله عقب مى مانند. خرازى تماس هاى نزديک و همراهى واقع بينانه ايتاليا با ايران را در چارچوب مناسبات جمهورى اسلامى با اتحاديه اروپا قابل توجه دانسته و گفته بود که سفر وزير خارجه و نخست وزير ايتاليا به تهران گام مهم ايتاليايى ها براى گسترش روابط بود. جو تهران در آغاز اجراى سياست تنش زدايى خاتمى چنان بود که خرازى بگويد ما در چارچوب اصول و ارزش هاى خود هر دست دوستى که با حسن نيت به سوى ما دراز شود به گرمى مى فشاريم.

 «لامبرتو دينى» که درست يک سال پيش از سفر خاتمى به ايتاليا در دهمين روز اسفند سال ۱۳۷۶ به تهران آمد ممنوعيت ديدارهاى رسمى ميان مقام هاى بلندپايه ايران و اروپا را پس از واقعه ميکونوس ديگر قابل درک نمى دانست و تصميم اتحاديه اروپا را براى بهبود روابط با تهران گشايش محتاطانه مى خواند. در چنين شرايطى «گفت وگوى باز» ضرورى است. روزنامه هاى ايتاليا سفر وزير خارجه کشورشان به ايران را آغاز دوباره مسابقه براى رسيدن به نفت خليج فارس تعبير کردند. دينى يک ماه پيش از سفر به تهران با کمال خرازى در سوييس ديدار کرده بود. ديدارى که در چارچوب سياست بى جاروجنجال اما موثر رم در ارتباط با خاورميانه انجام شد.

ايتاليا از طرف ديگر ارتباط با بغداد را براى تضمين حضور در عراق آغاز کرده بود. ايتاليايى ها تهران و بغداد را آخرين بزرگراه براى رسيدن به چاه هاى نفت خليج فارس مى دانستند. گويى تمام اروپا حواسشان به وزير خارجه ايتاليا بود تا با ارزيابى آن شکل تازه رياست خارجى شان را با تهران تنظيم کنند.

بى دليل نبود که لامبرتو دينى «جست وجوگر راه ايران» لقب گرفته بود. همه ابتکارها از طرف اروپا اول بار به دست لامبرتو دينى شکل گرفت. بلندپايه ترين مقام ايتاليايى که پيش از دينى به ايران سفر کرده بود معاون وزير خارجه اين کشور بود که در واپسين سال رياست جمهورى اکبر هاشمى رفسنجانى به تهران آمده بود.اروپايى ها معتقد بودند سفر دينى به تهران مديون تلاش هاى سفير ايران در رم است. مطبوعات ايتاليايى هم نوشتند که سفير ايران فعاليت خود را ماهرانه انجام مى دهد و روابط عمومى خوبى دارد.

آن زمان على آهنى سفیر ايران در رم بود. شايد به علت ويژگى هاى جالب توجه آهنى بود که تهران پس از انجام اولين سفر اروپايى خاتمى وى را به عنوان معاون اروپا و آمريکاى وزارت خارجه منصوب کرد. سرانجام هم در سال پايانى دولت يعنى شهريور ۱۳۸۳ در يکى از حساس ترين لحظات تاريخ ديپلماسى ايران که درگير مذاکرات اتمى با اروپا بود، آهنى را به عنوان سفير ايران در اتحاديه اروپا، بلژيک و لوکزامبورگ عازم بروکسل کرد. هر چه بود تلاش هاى آهنى هم ثمر داده بود و مقام هاى ايتاليايى به تهران آمده بودند و هم خاتمى آنک در کاخ رياست جمهورى ايتاليا سرگرم مذاکرات سياسى و اقتصادى بود.

•••

دو رئيس جمهور خندان از محل مذاکرات خارج شدند. عکاسان خاتمى و اسکارفالو سالخورده را محاصره کرده بودند که کريستين امان پور باز هم از راه رسيد و پرسيد آقاى خاتمى چرا اين سفر مهم است؟ خاتمى به عادت هميشگى عمامه اش را مرتب کرد و گفت براى ما تمام سفرهايى که در آنها پيام دوستى باشد، مهم است.رئيس جمهور ايتاليا لحظاتى پيش از آن در اتاق مذاکرات دوباره از سفر خاتمى به کشورش ابراز خوشحالى کرده بود و خطاب به رئيس جمهور ايران گفته بوده ايتاليا عميقاً به گفت وگو اعتقاد دارد و از پيشنهاد اعلام سال ۲۰۰۱ ميلادى به عنوان سال گفت وگوى تمدن ها حمايت مى کند. اسکارفالو جمله تعارف آميز خوشايندى هم با اين مضمون به خاتمى گفت که بار اصلى در گفت وگوى تمدن ها بر دوش آنهايى است که از غناى تاريخى و فرهنگى برخوردارند ، اين جمله ايتاليا را با ايده رئيس جمهور ايران همراه نشان مى داد.

ديدار خاتمى با رئيس جمهور ايتاليا که مقام اجرايى محسوب نمى شود ديدارى تشريفاتى بود. اما خاتمى سعى داشت تا از هر ديدارى که بازتاب زيادى در رسانه هاى جهان داشت نهايت استفاده را ببرد. شايد به همين دليل بود که عصر روز اول ديدارش در پارلمان ايتاليا زير مجسمه رومولوس که بنيانگذار رم است، دليل انتخاب ايتاليا به عنوان نخستين مقصد اروپايى اش را توضيح داد. «رم مهد جمهوريت و رنسانس است.» در حالى که ماسيمو دالما پس از سفر به واشينگتن وعده داده بود که مسايل حقوق بشرى را نيز با خاتمى در ميان خواهد گذاشت، رئيس جمهور ايران خود پيش دستى کرد و درباره انسان و حرمتش در پارلمان سخن گفت که «انسان بايد همه جا محترم باشد و به درجه يک و غربى و غيرغربى تقسيم نشود.» خاتمى در حضور نمايندگان مجلس ايتاليا درخواست کرد که به جهان گذشته با نگاهى انتقادى ديده شود چرا که دنيا در آستانه قرن نو به صلاح پايدار و همزيستى استوار نيازمند است. آخرين سال قرن بيستم بود.

•••

يکى از نکات مورد توجه در سفر خاتمى به ايتاليا ديدار وى با پاپ ژان پل دوم رهبر کاتوليک هاى جهان بود. هيات ايرانى روز پنجشنبه عازم واتيکان شد. خاتمى مشهورترين مقام مذهبى ايرانى بود که در ۲۱ اسفند ۷۷ با ژان پل دوم که يک سال پيش از سرنگونى شاه به اين سمت انتخاب شده بود ديدار مى کرد.

رئيس جمهور ايران هدايايى براى پاپ با خود آورده بود. يک جلد ديوان حافظ، يک قاليچه و يک نسخه از سريال ايرانى «مردان آنجلس» که ماجراى اصحاب کهف را نشان مى داد. اينها هداياى خاتمى به پاپ بود. ضعف جسمانى پاپ چنان بود که پزشکان ملاقات بيشتر از ۲۰ دقيقه را براى وى خطرناک مى دانستند. خاتمى با پايان زمان آماده ترک محل شد. هيات همراه هم ايستادند تا رئيس جمهور را همراهى کنند اما پاپ از خاتمى که آن زمان رئيس سازمان کنفرانس اسلامى بود خواست که چند دقيقه ديگر نيز به گفت وگو بنشينند. خاتمى دوباره بر جاى نشست و گفت وگوها ده دقيقه ديگر هم ادامه يافت. اينکه وحى الهى در ذات وجود خود يکى است و هر چند که در شرايع و احکام اختلاف وجود داشته باشد، يا آنکه محتواى پيام حضرت مسيح محبت است و ۱۱۳ سوره قرآن کريم با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز مى شود که صفت رحمت خدا را بيان مى کند، صحبت هاى خاتمى با پاپ بود؛ صحبت هايى که در انتهاى آن نتيجه گرفت هدف هر دوى ما _ يعنى خاتمى مسلمان و پاپ مسيحى - يکى است.

پاپ در ديدار با رئيس جمهور ايران ناگوارى  هاى بشر را به ياد خاتمى آورد و صلح را نياز بشريت خواند. ديدار با پاپ در واقع پس از پايان مذاکرات مقام هاى ايران و ايتاليا انجام شد. هنگامى که محمد خاتمى و همراهانش در دومين روز سفر دوباره به «کوئير نياله» کاخ رياست جمهورى ايتاليا رفتند اين بار گارد احترام براى وداع با رئيس جمهور ايران آماده شده بود. دقايقى بعد سرودهاى ملى دو کشور خوانده شد و اسکارلوييچى اسکارفالو، همتاى ايرانى اش را تا اتومبيل ضدگلوله  تشريفاتى همراهى کرد.

آقای  خاتمى از مهمان نوازى ايتاليايى ها تشکر کرد و سوار خودرو شد تا به واتيکان و ديدار پاپ برود. او به يادآورده بود که ايتاليا هرگز سابقه استعمارى در ايران نداشته و ايرانيان از رم خاطره خوشى در اذهان دارند. خاتمى کوشيد که در اين سفر چهره اى صلح خواه و آرامش جو از ايران به نمايش بگذارد. بى جهت نبود که پس از بازگشت او به تهران، يکى از روزنامه هاى ايتاليا نوشت رئيس جمهورى از ايران به وطن  خود بازگشته که هنگام تظاهرات اعتراض آميز مخالفان در رم به خاطر سفرش به طرفدارى از دموکراسى و پايان دادن به تروريسم در حال سخنرانى بود.

 خاتمى ساعتى پس از ديدار با پاپ و بازگشت از واتيکان ساعت چهار بعدازظهر فرودگاه چامپينو رم را با بدرقه معاون وزير خارجه ايتاليا به قصد تهران ترک کرد. وقتى رئيس جمهور به ايران رسيد و حسن حبيبى - معاون اولش - به استقبال آمده بود، ايده گفت وگوى تمدن ها بار ديگر در سطح گسترده اى در رسانه ها مطرح شده بود.