ملی شدن صنعت نفت

دولت ایران در طول سالهای جنگ جهانی دوم به علت تحولات اوضاع سیاسی- اقتصادی جهان و تغییر شرایط قراردادهای نفتی در کشورهای نفت خیز خاورمیانه و از سوی دیگر با کاهش سهام نفت شرکت ایران و انگلیس، خواستار بازنگری در قرارداد 1933 شد.

از این رو در تاریخ 29 مهر ماه 1326 (21 اکتبر 1947) دولت قوام السلطنه و پس از آن دولت حکیمی موظف شدند تا برای تأمین منافع مادی و معنوی ایران از شرکت نفت جنوب اقدام نمایند.

پس از يک سال تلاش و فعالیت سیاسی، بالاخره نویل گیس از طرف انگلستان وارد تهران شد و دولتمردان ایرانی پیشنهادات و نظرات خود را در 25 ماده به او تسلیم کردند. این مذاکرات دو هفته به طول انجامید و نمایندة انگلستان در بازگشت به کشورش، پیگیر خواستهای ایرانیان شد. اما در این فاصله التهابات زیاد هیأت حاکمه ایران منجر به برکناری حکیمی و هژیر گردید و نویل گیس نیز در بازگشت به ایران مخالفت مقامات شرکت را به دولت مردان ایرانى اعلام کرد و مذاکرات بی نتیجه خویش را با محمد ساعد مراغه ای تا پایان سال 1327 ادامه داد.

بار دیگر ساعد مراغه­ای، ویلیام فریزر، رئیس هیأت مدیره شرکت نفت ایران و انگلیس را برای بهبود مذاکرات به تهران دعوت کرد. با پیچیده شدن اوضاع به پیشنهاد گلشائیان وزیر دارایی، کار به حکمیت کشیده شد. هیأت دولت با اين حکميت مخالفت کرد. به هر حال در تاریخ 26 تیرماه 1328(17 ژوئیه1949) مذاکرات به امضای قرارداد الحاقی (قرارداد 1933) گس-گلشائیان منجر شد. اين بار مجلس آن را نپذیرفت و کشمکش­ها بالا گرفت. ساعد مراغه­ای معزول شد و رجبعلی منصور نتوانست کار را دنبال کند. با روی کار آمدن حاج علی رزم آرا در تاریخ پنجم تیر1329، گروه اقلیت مجلس به رهبری دکتر مصدق که از ابتدا با انتصاب سپهبد رزم آرا به نخست وزیری مخالف بودند، دولت رزم آرا را در بیستم مهر 1329 به خاطر دفاع از قرارداد الحاقی استیضاح کردند.

در تاریخ 27 مهر ماه به دلیل فشارهای سیاسی داخلی و خارجی، استیضاح مسکوت ماندکمیسیون مخصوص نفت در نوزدهم آذر 1329 ضمن مخالفت، قرارداد الحاقی گس- گلشائیان را کافی ندانست و در 21 دی 1329 مأمور شد تا ظرف دو ماه وظیفه و رویة دولت را در حل قضیه نفت تعیین و اعلام نماید. از این به بعد رویارویی ها رنگ دیگر یافت. در 30 بهمن کمیسیون نفت از دولت سپهبد رزم آرا پاسخ به دو سئوال را درخواست کرد:

1- آیا دولت شما، حتی با کمک کارشناسان خارجی قادر است که از معادن نفت جنوب بهره برداری کند یا خیر؟ چنانچه جواب این سئوال منفی است علل آن را بیان دارید.....

2- چنانچه دولت ایران هیچگونه تغییری در مشتریان نفت ندهد و کلیه محصول معادننفت جنوب را بعد از مصرف داخلی با دول و بنگاههایی معامله کند که تا کنون با شرکت نفت معامله می­کرده­اند، آیا ممکن است ملی شدن صنعت نفت ایجاد عکس­العملهائی کند یا خیر؟ در صورت امکان توضیح دهید که عکس­العملهای احتمالی چيست و نتایج آنها کدام است؟ کمیسیون مخصوص نفت از دولت رزم آرا خواسته بود تا حداکثر ظرف مدت چهل روز به این سئوالات پاسخ دهد. در 12 اسفند 1329 رزم آرا در مجلس حاضر و در پاسخ به سئوالات کمیسیون مزبور سخنانی ایراد کرد و ضمن برشمردن مواردی از قول کارشناسان و مشاوران فنی و اقتصادی به سئوالات مزبور پاسخ منفی داده و اضافه کرد که ملت ایران لیاقت ادارة صنایع نفت خود را ندارد.

در شانزدهم اسفند 1329، خلیل طهماسبی يکى از اعضای فدائیان اسلام، سپهبد رزم آرا را ترور کرد. با کشته شدن رزم­آرا، خلیل فهیمی به کفالت نخست­وزیری انتخاب گردید. در 21 اسفند با ابراز تمایل مجلسین شورا و سنا حسین علاء به نخست وزیری انتخاب شد. مجلس شورای ملی در 24 اسفند گزارش پیشنهادی کمیسیون نفت را تصویب کرد. سرانجام با تصویب مجلس سنا در 29 اسفند 1329، صنعت نفت ایران ملى اعلام شد.