اسلا‌ميکا حافظ فرهنگ ما در جهان است
جلد اول از ترجمه دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى به زبان انگليسى تحت عنوان اسلا‌ميکا به همت مرکز دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى و توسط انتشارات بريل هلند به تازگى منتشر شده است. اين دايره‌المعارف دومين دانشنامه تخصصى اسلا‌مى در طول تاريخ مطالعات اسلا‌مى‌جهان به‌شمار مى‌رود که با سرويراستارى کاظم موسوى بجنوردى به ثمر نشسته است. سرويراستارى نسخه انگليسى را ويلفرد مادلونگ، شرق‌شناس شهير برعهده دارد. کاظم موسوى بجنوردى مدير مرکز دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى جزئيات تدوين و انتشار اسلا‌ميکا را تشريح مى‌کند.
کار ترجمه دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى به انگليسى و در واقع تاليف اسلا‌ميکا از چه زمانى و توسط چه کسانى شروع شد؟
مى‌دانيد که خاورشناسان در اروپا از حدود 300 سال پيش مطالعات شرق‌شناسى خود را شروع کردند. بالطبع درخصوص اسلامشناسى و ايران‌شناسى هم مطالعات زيادى انجام شد و رسالا‌ت و مقالا‌ت و کتاب‌هاى زيادى تاليف شد که شايد تعدادشان به ده‌ها‌هزار برسد. مطالعات خاورشناسان در روند علمى شرق و مخصوصا کشور ما بسيار ارزنده، عميق و تاثيرگذار بود. مثلا آنها درباره ايران‌شناسى، سنگ‌نبشته‌ها و کتيبه‌هاى ما را خواندند و به تدوين تاريخ و فرهنگ ايران کمک شايانى کردند. مطالعات اسلامشناسى آنان نيز به‌ويژه از لحاظ روش‌شناسى علمى بسيار موثر بود. به هر حال تاليفات خاورشناسان آنقدر گسترش يافت که به فکر نوشتن يک دايره‌المعارف اسلا‌مى افتادند. ويرايش اول آن به سه زبان انگليسى، فرانسه و آلمانى و ويرايش دوم به زبان‌هاى انگليسى و فرانسه بود و اکنون ويرايش سوم آن شروع شده است. مى‌توان گفت دايره‌المعارف‌هاى اسلا‌مى‌که اينجا و آنجا تهيه مى‌شد، ترجمه‌اى بود از همان دايره‌المعارف که البته هر کشورى تلا‌ش مى‌کرد مداخل مربوط به کشور خود را به آن بيفزايد و نقايصى را اگر هست برطرف کند. دايره‌المعارفى که خاورشناسان تهيه کرده بودند قبل از انقلا‌ب توسط دکتر احسان يارشاطر تحت عنوان دانشنامه ايران و اسلا‌م ترجمه مى‌شد که جزو دهم آن بعد از انقلا‌ب منتشر شد. البته يارشاطر هم عناوينى را بر آنچه ترجمه مى‌کرد افزود که مربوط به ايران بود. همين کار را ترک‌ها و ديگران نيز درباره ترجمه‌هاى خود انجام مى‌دادند. بعد از انقلا‌ب ضرورت اينکه ما خودمان راجع به فرهنگ خودمان بنويسيم احساس مى‌شد و مرکز دايره‌المعارف اسلا‌مى با همين نيت به وجود آمد تا بتوانيم فرهنگ ايرانى و اسلا‌مى‌مان را خودمان معرفى کنيم و دانشنامه‌هايى در اين زمينه‌ها بنويسيم و به دنيا معرفى کنيم تا دانشجويان، محققان و اساتيد در داخل و خارج از کشور اطلا‌عاتى مستند از فرهنگ ايرانى و اسلا‌مى به‌عنوان مرجع در اختيار داشته باشند. اين مهم است که ما خودمان معرف فرهنگ خودمان باشيم.
بعد در همين راستا تفکيک‌هاى موضوعى صورت گرفت و تاليف دانشنامه‌هاى مختلف را در دستور کار قرار داديد.
کارهاى زيادى را شروع کرديم. دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى را به زبان‌هاى فارسى، عربى و انگليسى پيش مى‌بريم. دانشنامه خليج‌فارس، دانشنامه فرهنگ مردم ايران، تاريخ جامع ايران، جغرافياى جامع ايران و تاريخ و فرهنگ اقوام نظير کرد و بلوچ و... از ديگر برنامه‌هاى در دست انجام است که کار برخى از آنها رو به اتمام است. اخيرا هم دانشنامه آبادى‌هاى ايران را به صورت آزمايشى شروع کرده‌ايم. به نظرم خيلى مهم است که درباره 45 هزار آبادى که خيلى از آنها دارند از بين مى‌روند، اطلا‌عاتى درباره فرهنگ، تاريخ، گويش، آداب و رسوم و افسانه‌هايشان داشته باشيم.
در اين باره از ارتباط‌هاى ميان‌سازمانى با دفاتر پژوهشى و مراکز تحقيقاتى که پيش‌تر کارهايى را در همين زمينه در داخل و خارج انجام داده‌اند، استفاده مى‌کنيد؟
تا حد مقدور اين ارتباطات وجود دارد. البته ما در سطح وسيعى فعاليت مى‌کنيم. با عموم خاورشناسان، موسسه‌ها و کتابخانه‌هاى خارجى کار مى‌کنيم و با اغلب محققان و اساتيد داخلى مراوده داريم. به خصوص در داخل کشور با کتابخانه‌ها در ارتباط هستيم چون براى نوشتن مقاله‌هايمان به تحقيقات و منابع زيادى احتياج داريم. يکسرى منابع ايران‌شناسى و اسلامشناسى در مرکز دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى موجود است ولى با اين حال بى‌نياز از ارتباط با ساير کتابخانه‌ها نيستيم. ما خودمان را در آغاز راه مى‌بينيم. عمر اين مرکز 25 سال است که براى يک موسسه علمى‌که مى‌خواهد اين بار سنگين را بردارد عمر کوتاهى محسوب مى‌شود.
در اسلا‌ميکا از چه تعداد محقق خارجى استفاده شده و شروع کار با کدام اساتيد بوده است؟
ما خيلى مايل بوديم که ترجمه انگليسى دايره‌المعارف اسلا‌مى به ثمر برسد. مى‌خواستيم کار بزرگى که در دايره‌المعارف اسلا‌مى‌فارسى انجام مى‌شود در سطح جهان هم در اختيار محققان و مخاطبان خاص خود مخصوصا خاورشناسان قرار بگيرد. ابتدا با مرحوم جان کوپر صحبت کرديم تا او سرويراستارى ترجمه انگليسى آن را برعهده بگيرد. اين استاد دانشگاه کمبريج کار را در دفتر خودش شروع و در مدت دو سال حدود 140 مقاله را ترجمه و ويرايش کرد ولى فوت ناگهانى او وقفه‌اى در کار ايجاد کرد.
اين وقفه چقدر طول کشيد؟
توقفى طولا‌نى بود؛ شايد حدود 12 يا 13 سال. هم مشکلا‌ت بودجه‌اى در کار وجود داشت و هم اينکه يافتن اساتيدى که بتوانند پروژه را به ثمر برسانند خيلى مشکل بود. دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى همه علوم مربوط به تاريخ جهان اسلا‌م را دربرمى‌گيرد. از پزشکى و فيزيک تا فقه، اصول، فلسفه، موسيقى، معمارى و همه هنرها. همه آنچه در حوزه فرهنگ جهان اسلا‌م قرار دارد در اين دايره‌المعارف هست. برگرداندن اينها به زبان انگليسى کار بسيار مشکلى است چون متخصصان زيادى را مى‌طلبد و دقت علمى در آن حرف اول را مى‌زند. در همين رابطه مذاکراتى را با موسسه مطالعات اسماعيلى لندن شروع کرديم. آنها پيشنهاد کردند دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى را به انگليسى برگردانند. مذاکرات ما يکى، دو سال طول کشيد و بالا‌خره منجر به عقد قراردادى شد تا کار با سرويراستارى ويلفرد مادلونگ - خاورشناس - و دکتر فرهاد دفترى - رئيس علمى‌موسسه مطالعات اسماعيلى لندن - شروع شود. از جانب ما هم دکتر احمد پاکتچى و دکتر صادق سجادى دست اندرکار ساماندهى امر ترجمه شدند. براى اين کار سازمانى در مرکز به وجود آمد و اکنون دو دفتر براى ترجمه دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى اختصاص داده شده است. تيمى هم در موسسه مزبور در لندن تحت سرپرستى دکتر مادلونگ، فرهاد دفترى و دکتر رضا شاه کاظمى‌ترتيب داده شد تا کار را به سرانجام برسانند.
در حال حاضر چند جلد از کار آماده شده و چند جلد در دست تهيه است؟
جلد اول به تازگى منتشر شده و به زودى برنامه‌اى براى رونمايى آن خواهيم داشت. جلد دوم در حال ويرايش نهايى است و اکنون در حال ترجمه جلد سوم هستيم. اسلا‌ميکا نامى بود که موسسه مطالعات اسماعيلى لندن به ما پيشنهاد داد. اين عنوان در شوراى عالى علمى ما متشکل از 44 استاد برجسته به تصويب رسيد و بنا شد اسم اين اثر را به انگليسى اسلا‌ميکا بگذاريم؛ يعنى دايره‌المعارف اسلا‌مي. ناشر آن انتشارات بريل در هلند است. اين ناشر نزديک به 300 سال است که آثار استشراقى را منتشر مى‌کند و از اين جهت در دنيا شهرت و مقبوليت زيادى دارد. اينکه بريل پذيرفته اين اثر را منتشر کند خود مصداق اتوريته علمى و نشان‌دهنده اين است که اسلا‌ميکا اثر بسيار مهمى است و از سوى همه خاورشناسان مورد تاييد قرار دارد. آنها هم که با زبان فارسى و عربى آشنايى دارند، نوشته‌هاى خود را به اين دايره‌المعارف ارجاع مى‌دهند و آن را مرجع مى‌دانند. به همين دليل بريل هم پذيرفت که ناشر ترجمه دايره‌المعارف اسلا‌مى باشد.
جلد اول که منتشر شده، چند مدخل را شامل مى‌شود؟
مداخل جلد اول حدود 210 عنوان است. اين کتاب چاپ نفيسى دارد و بريل قيمت 700 دلا‌ر را براى آن در نظر گرفته است. به هر حال دايره‌المعارف‌ها در اروپا گران هستند چون مخاطب خاص خود را دارند. مى‌توانم بگويم براى هر يک از مقالا‌ت اين اثر چند ماه و حتى يکى، دو سال زحمت کشيده شده است. جمع‌آورى منابع زمان و توان زيادى را مى‌طلبد و از اين جهت تاليف اينگونه آثار از يکسو وقت‌گير است و از سوى ديگر اعتبار بالا‌يى دارد.
محدوده جغرافيايى که در اسلا‌ميکا به‌عنوان جهان اسلا‌م در نظر گرفته شده، چه نقاطى را دربر مى‌گيرد؟ آيا تنها کشورهايى که به لحاظ تمدنى و سياسى، اسلا‌مى‌شمرده مى‌شوند مدنظر هستند يا کشورهايى که مسلمانان هم در آن سکونت دارند، طرف توجه دايره‌المعارف بوده است؟
اين اثر شامل تمام جهان اسلا‌م و سپس تمام نقاطى مى‌شود که در گذشته يعنى تاريخ اسلا‌م جزو کشورهاى اسلا‌مى‌محسوب مى‌شدند. حتى شامل مسلمانان کشورهاى غيراسلا‌مى مثل کشورهاى اروپايى و آمريکا و... هم مى‌شود. ما کوشش کرديم آنچه را مربوط به تاريخ، فرهنگ و تمدن مسلمانان است به نحوى در اين کار منعکس کنيم. هر چيزى که بتواند تحت‌عنوان يک مدخل مورد بحث قرار گيرد در دايره‌المعارف اسلا‌مى و اسلا‌ميکا آمده و بنابراين، اين اثر گستره بسيار وسيعى را شامل مى‌شود. به همين دليل نياز ما به منابع تحقيق زياد است. بدون اغراق گفتم که ما بعد از 25 سال هنوز خود را در آغاز راه مى‌بينيم. کتابخانه ما بيش از 500 هزار کتاب دارد و در ايران غنى‌ترين کتابخانه در زمينه ايران‌شناسى و اسلامشناسى است ولى با اين وجود خود را در آغاز راه مى‌بينيم و هنوز ده‌ها هزار عنوان کتاب و مجله و... وجود دارد که نيازمند آنها هستيم. البته کوشش مى‌کنيم وقتى مقاله‌اى را مى‌نويسيم به نحوى از طريق اينترنت به اين منابع دسترسى پيدا کنيم. بيش از چهار هزار سايت را شناسايى کرده‌ايم که منابع تحقيق ما در آنجاها به صورت پراکنده وجود دارد و محققان ما به اين سايت‌ها مراجعه مى‌کنند. روى هم رفته چه منابع مکتوب و چه ديجيتالى عرصه تحقيق ماست که در اين گستره مى‌کوشيم منابع خود را جست‌وجو کنيم. اين راه بايد ادامه پيدا کند و اميدواريم روزى برسد که در ايران همه منابع تحقيق درباره ايران‌شناسى و اسلامشناسى فراهم شود. اين توقع خيلى هم بجاست که اين منابع مثلا در کتابخانه ملى ما موجود باشد. زمانى که در دوره رياست‌جمهورى آقاى خاتمى رئيس کتابخانه ملى بودم مصوبه‌اى را از دولت گرفتم که در مدت 10 سال، چهار ميليون جلد کتاب - يعنى سالى 400 هزار جلد - از خارج بخريم که البته عمر دولت سيدمحمد خاتمى به پايان رسيد و من هم استعفا دادم. با اين حال به رئيس بعدى توصيه کردم دنبال اين کار را بگيرد. کتابخانه ملى بايد اين نقيصه را رفع کند و منابع مربوط به ايران و اسلا‌م را گرد آورد. در همه دانشگاه‌هاى جهان اسلا‌م مجلا‌تى علمى در اين موضوعات چاپ مى‌شود و هزاران مقاله نيز از سوى خاورشناسان منتشر مى‌شود که همه آنها را بايد جمع‌آورى کرد.
مستند بودن اين مقالا‌ت را با توجه به اينکه به موضوع تاريخ جهان اسلا‌م مى‌پردازد چگونه ارزيابى مى‌کنيد؟
ما با روش علمى با منابع برخورد مى‌کنيم. يعنى گزارش‌هاى مختلف چه آنها که توسط خاورشناسان تهيه شده و چه آنهايى را که توسط محققان و علماى ما از گذشته تا امروز نوشته شده با هم مقايسه مى‌کنيم. يک محقق مثل آدم ماهرى است که بايد حقيقت را از لا‌به‌لا‌ى اين گزارش‌هاى مختلف استخراج کند. من نمى‌گويم ما مصون از اشتباه هستيم. حتما درصدى از نقص وجود دارد. به همين دليل دايره‌المعارف مثل يک موجود زنده بايد دائم به روز شده و به صورت مرتب ويرايش شود. هر چند سال يک‌بار بايد ويرايشى جديد از آنها عرضه و طى آن نقايص قبلى برطرف شود. به هر حال اين اثر ام‌المراجع و فصل‌الخطاب در همه زمينه‌هاى جهان اسلا‌م است. اگر به‌عنوان مثال بخواهيد درباره آيينه‌کارى هم، تاريخچه و يا نقش ايران را در اين صنعت بدانيد مى‌توانيد به مدخل آيينه‌کارى مراجعه کنيد. اين اثر به همه اساتيد و محققان و دانشجويان کمک مى‌کند تا گمشده خود و آنچه را در پى آن هستند بيابند. اين اثر به عنوان مرجع اصلى و به مثابه يک کتابخانه بزرگ است چون در همه زمينه‌ها دقيق‌ترين و موجزترين مطلب را در اختيار مى‌گذارد. اسلا‌ميکا هم حافظ فرهنگ ماست و هم به آن غنا مى‌بخشد چراکه آسان‌ترين وسيله براى دستيابى و شناخت اين فرهنگ است و در نتيجه باعث گسترش آن مى‌شود. ضمن اينکه محققان زيادى نيز در اين راه تربيت مى‌شوند که خود آنها منشاء اثر خواهند بود.
اسلا‌ميکا تا چند جلد ادامه پيدا خواهد کرد؟
دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى را بين 35 تا 40 جلد پيش بينى کرديم ولى براى ترجمه انگليسى قصد داريم آن را در 16 جلد منتشر کنيم. در اين کار نياز است مقالا‌ت فارسى ويرايش و تلخيص شوند. درواقع چکيده دايره‌المعارف بزرگ اسلا‌مى‌به زبان انگليسى يک کار جديد و مجزا به حساب مى‌آيد. البته در ترجمه به زبان عربى اين تلخيص صورت نمى‌گيرد و همان دايره‌المعارف اسلا‌مى‌ترجمه مى‌شود.
آيا قابليت‌هايى را براى انتشار غيرمکتوب اسلا‌ميکا مثلا در قالب لوح فشرده در نظر گرفته‌ايد؟
اين برنامه را داريم. ضمنا دايره‌المعارف اسلا‌مى فارسى به صورت آنلا‌ين روى سايت مرکز وجود دارد و در آينده اين کار به زبان‌هاى عربى و انگليسى هم انجام مى‌شود. البته گذاشتن ترجمه انگليسى روى سايت منوط به اجازه انتشارات بريل است.
حقوق اين اثر متعلق به بريل است؟
بريل ناشر اثر است و صاحب حقوق آن هم خواهد بود. البته ما طبق قراردادى که موسسه مطالعات اسماعيلى لندن با ناشر منعقد کرده تنها براى يک جلد تعهداتى داده‌ايم تا اگر از کار راضى بوديم با ناشر ادامه دهيم. بريل انتشارات معتبرى است و ما هم از کار رضايت داريم.
توليد يک جلد اسلا‌ميکا چقدر هزينه مادى دربر داشته است؟
همين‌قدر بايد گفت گروه بزرگى در لندن مشغول اين کار هستند که با پوند حقوق مى‌گيرند. اين کار دو، سه سال است که شروع شده و فکر مى‌کنم صدها ميليون تومان براى آن هزينه شده است. هنوز هزينه‌ها را به‌طور کامل درنياورده‌ايم ولى طبق قراردادى که با موسسه مطالعات اسماعيلى لندن داريم قرار است 60 درصد هزينه‌ها را آنها بپردازند و 40 درصد را مرکز ما. البته اين غير از کارى است که بريل انجام مى‌دهد. منظور من توليد خود اسلا‌ميکا است که مخارج زيادى دارد. طبق قرارداد بناست بعد از چاپ اثر 60 درصد از عوايد متعلق به مرکز ما باشد و 40 درصد بقيه براى موسسه مطالعات؛ يعنى عکس هزينه‌اى که انجام شده است. البته بريل سهم صاحب اثر را خيلى کم درنظر مى‌گيرد و شايد حدود 10 درصد باشد که اگر فرض 10 درصد درست باشد 6 درصد به ما تعلق مى‌گيرد و 4 درصد به موسسه مطالعات. اين را هم بگويم که ما روى فروش آن حساب نمى‌کنيم چون اصلا موازنه‌اى ميان هزينه‌ها و فروش اين کتاب وجود ندارد. اين مهم‌ترين اثرى است که بعد از انقلا‌ب به دنيا عرضه مى‌شود و اروپا، آمريکا و همه دنيا اسلا‌ميکا را به زبان انگليسى در اختيار مى‌گيرند. اين موضوع اعتبارى براى جمهورى اسلا‌مى‌خواهد بود به‌ويژه که ويراستاران ترجمه انگليسى اشخاص برجسته‌اى هستند و ناشر آن نيز معتبر است.
نظر شما :