ابتکار توسعه جهانی چین و اصلاح نظام حکمرانی جهانی توسعه

نویسندگان: محدثه رجبلو، پژوهشگر و دانشجوی دکتری روابط بین الملل، موسسه مطالعات استراتژی جاده ابریشم، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای و امیرمحمد اسماعیلی، نویسنده، پژوهشگر و دانشجوی دکتر روابط بین الملل، موسسه مطالعات خاورمیانه، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای

دیپلماسی ایرانی:

شکل گیری ابتکار توسعه جهانی

ابتکار توسعه جهانی به عنوان یک کالای عمومی جهانی نخستین بار در سپتامبر 2021 توسط شی جین‌پینگ در هفتاد و ششمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل معرفی شد. در شرایطی که نظام بین الملل با نابرابری های اقتصادی، ناکارآمدی در نظام حکمرانی توسعه، رقابت استراتژیک قدرت‌های بزرگ، تنش‌های ژئوپلیتیکی و به حاشیه رانده شدن مسائل توسعه همراه با سیاسی‌سازی و نظامی‌سازی آن‌ روبه‌روست، چین با پیشنهاد این ابتکار به دنبال ایفای نقش فعال و سازنده در اصلاح نظام حکمرانی جهانی توسعه است. 

ابتکار توسعه جهانی شبکه ای از همکاری های چندجانبه، سه جانبه و دوجانبه است که فراتر از کمک‌های خارجی، شامل دستور کار اقتصاد کلان جهانی و نظام حکمرانی اقتصادی است. این ابتکار بر شش رکن اساسی استوار است: اولویت بخشی به توسعه، مردم محوری، هماهنگی بین انسان و طبیعت، باز و فراگیر، نوآوری محوری و اقدام محوری است. ابتکار توسعه جهانی، هشت حوزه همکاری کلیدی را پوشش می دهد که شامل کاهش فقر، امنیت غذایی، مقابله با بیماری‌های همه‌گیر و تامین واکسن‌، تامین مالی توسعه، تغییرات اقلیمی و توسعه سبز، صنعتی‌سازی، اقتصاد دیجیتال، اتصالات و ارتباطات است.

با توجه به موانع موجود در مسیر همکاری های بین المللی توسعه، چین با ارائه این ابتکار سه هدف عمده را دنبال می کند: نخست، بازگرداندن توسعه به هسته دستورکار بین المللی است. در عصر حاضر، یکی از چالش های عمده توسعه جهانی، تشدید رقابت قدرت های بزرگ و اختلافات ایدئولوژیک است که همکاری های بین المللی را با مانع مواجه کرده اند. از این رو، چین با تاکید بر پرهیز از سیاسی سازی و به حاشیه راندن مسائل توسعه، قرار گرفتن توسعه در مرکز توجه و دستورکار جهانی را خواستار است. دوم، تقویت جایگاه چین به عنوان شریک کلیدی در توسعه و حامی چند جانبه گرایی است. در شرایطی که بحران‌های جهانی، اهداف هفده‌گانه توسعه پایدار سازمان ملل را به مخاطره انداخته‌اند، چین با ارائه این ابتکار، مسئولیت‌پذیری خود را به نمایش می گذارد. این اقدام به چین کمک می‌کند تا با ارائه گفتمانی مشروع، به تدریج به عنوان قدرتی هنجاری در نظام بین‌الملل شناخته شود و از پذیرش گسترده‌تر جامعه جهانی برخوردار شود. سوم، پیشبرد تبادلات دانش و تجربیات توسعه است. پکن از طریق این ابتکار به دنبال حمایت از تبادلات و به اشتراک‌گذاری تجارب مختلف توسعه است تا به کشورها این امکان را دهد که مسیرهای توسعه‌ای متناسب با شرایط ملی و مزیت‌های خود را پیدا کنند و در نهایت به توسعه مشترک دست یابند.

محورهای اصلی ابتکار توسعه جهانی

ابتکار توسعه ی جهانی بر پایه‌ی شش رکن اساسی به چرایی، چیستی و چگونگی توسعه پاسخ می دهد. در این راستا، دو رکن «اولویت بخشی به توسعه» و «مردم محوری» بیانگر علت توسعه هستند؛ ارکان «باز و فراگیر» و «هماهنگی انسان و طبیعت» به نوع توسعه اشاره دارند؛ و در آخر، ارکان «اقدام محوری و نوآوری» در جهت پاسخ به چگونگی توسعه تدوین شده اند. 

اولویت بخشی به توسعه: اولویت بخشی به توسعه اساسی ترین و ضروری ترین رکن ابتکار توسعه جهانی است، که توسعه را به عنوان هدف اصلی و مشترک کشورها و جامعه بین الملل تلقی می کند و با سیاسی و نظامی سازی توسعه مخالف است.  اهمیت آن را می توان در سه زمینه مشخص کرد: نخست، اولویت بخشی به توسعه کلید حل مشکلات جهانی است. چین بر این باور است، در مسائل امنیتی، توسعه بزرگ ترین امنیت است. فقط با داشتن همزمان توسعه و امنیت می توان به امنیت پایدار دست یافت؛ در خصوص حکمرانی منطقه ای، فقر، ریشه ناآرامی و بی ثباتی است. فقط توسعه است که می تواند مردم را از فقر رها کند و شرایط مادی مهمی را برای حل بسیاری از مشکلات حکمرانی فراهم کند. این دقیقا بازتاب مفهوم «پیشبرد صلح از طریق توسعه» است که از زمان دنگ شیائوپینگ تا شی جین پینگ همواره محور اصلی دیپلماسی چین بوده است.

دوم، اولویت بخشی به توسعه بر پایه ی همکاری های چند جانبه و نفع مشترک است. در عصر جهانی شدن که سرنوشت کشورها به هم گره خورده است، فقط با تکیه بر همکاری های چند جانبه و  تمرکز بر مسائل بنیادین توسعه، می توان به هم افزایی و پیشرفت بزرگ اقتصادی دست یافت. به همین جهت این ابتکار با یکجانبه گرایی، انحصارطلبی، بازی با حاصل جمع صفر که مانع توسعه هستند، مخالفت می کند. این ابتکار، بدون تمایز بین کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه، فارغ از تقسیم بندی های ایدئولوژیک، بر همکاری های شمال- جنوب و جنوب- جنوب تاکید می کند. سوم، از اهداف کوتاه مدت اولویت بخشی به توسعه، تحقق «سند 2030 توسعه پایدار سازمان ملل متحد» است. 

مردم محوری: مردم محوری به عنوان محرک اساسی ابتکار توسعه جهانی، بر سه محور استوار است: یک، توسعه در خدمت مردم. یکی از اهداف اصلی ابتکار توسعه جهانی، ارتقای همه‌جانبه رفاه مردم جهان است. این هدف از دو منظر قابل بررسی است: از یک سو، بر رفع چالش‌های بنیادین نظیر تامین غذا، آموزش، بهداشت و دیگر نیازهای اساسی متمرکز است؛ از سوی دیگر، بر حفاظت و تقویت حقوق بشر تاکید دارد. دوم، توسعه با اتکا بر مردم. انسان تنها نیروی فعال و تعیین‌کننده در فرآیند مدرنیزاسیون و جهانی‌شدن است. مردم، به‌عنوان پایه اصلی و نیروی پیش‌برنده توسعه اجتماعی، نقش محوری دارند و هر برنامه یا اقدامی که از مردم فاصله بگیرد یا در تعارض با منافع آن‌ها باشد، محکوم به شکست است. سوم، بهره مندی همگانی از نتایج توسعه. ابتکار توسعه جهانی تاکید دارد که همه کشورها و مناطق، صرف‌نظر از سطح توسعه یا قدرت اقتصادی، در توسعه جهانی مشارکت داشته و به‌طور برابر از حق بهره‌مندی از نتایج آن برخوردارند. همچنین این ابتکار با هدف دسترسی همگان به منافع توسعه، بر ضرورت توزیع عادلانه دستاوردهای توسعه اقتصادی و اجتماعی در میان تمام مردم تاکید می کند. 

باز و فراگیر: باز و فراگیر بودن توسعه، بنیادی ترین ارزش ابتکار توسعه جهانی است. اهداف آن در دو سطح مشخص می شود: در سطح اول رفع نابرابری توسعه بین کشورها. این مسئله به ویژه زمانی اهمیت پیدا می کند که شکافه توسعه ای بین کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه روز به روز در حال افزایش و حتی تثبیت شدن است. نابرابری در تخصیص منابع و ناعادلانه بودن نظام تجاری از جمله مسائلی هستند که تعمیق شکاف کشورهای شمال و جنوب را موجب شده اند. رفع نابرابری توسعه‌ای میان کشورها مستلزم گفت‌وگوی برابر و سازنده بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، اجرای تعهدات بین‌المللی و ارائه حمایت‌های مالی، فنی و تجربی مورد نیاز به کشورهای در حال توسعه است. سطح دوم رفع نابرابری درون کشورهاست. از این منظر، شکاف شهری – روستایی، نابرابری ثروت، افزایش فاصله طبقاتی از جمله مسائلی هستند که به تشدید نابرابری های اجتماعی و اقتصادی در داخل کشورها منجر شده اند. بدین منظور، تمرکز بر توازن توسعه، حمایت از اقشار فقیر و آسیب پذیر می تواند به تدریج نابرابری توسعه را کاهش دهد. به طور خلاصه، ابتکار توسعه جهانی با تاکید بر رویکردی باز و فراگیر در دو سطح جهانی و داخلی، جامعه جهانی را به اتخاذ دیدگاهی نظام مند، جامع و کل‌نگر در توسعه فرامی‌خواند و بر توجه ویژه به نیازهای توسعه‌ای دولت های شکننده از نظر اقتصادی تاکید دارد تا کاستی‌های توسعه در عصر جهانی‌شدن مرتفع شود.

هماهنگی انسان و طبیعت: هماهنگی انسان و طبیعت، بازتابی از هدف بنیادین ابتکار توسعه جهانی برای تحقق توسعه پایدار است. این ابتکار رابطه انسان و طبیعت را از دو منظر حکمرانی زیست‌محیطی و تحول سبز مورد بررسی قرار می‌دهد. از یک سو، بسیاری از کشورهای غربی در فرآیند صنعتی‌سازی، با اتکا به مصرف بی‌رویه منابع و ایجاد آلودگی زیست‌محیطی، رشد اقتصادی سریع را دنبال کردند. اما این الگو به مشکلات شدید و بحران‌های زیست محیطی انجامید که تهدیدی جدی برای پایداری توسعه به شمار می‌رود. از سوی دیگر، در شرایط چالش‌برانگیز احیای اقتصاد جهانی، گذار به اقتصاد سبز و کم‌کربن فرصتی کلیدی برای دستیابی به توسعه پایدار فراهم می‌آورد. در این راستا، ابتکار توسعه جهانی با تاکید بر همزیستی هماهنگ انسان و طبیعت، حفاظت از محیط زیست را در فرآیند توسعه در اولویت قرار داده و با ترویج مفهوم توسعه سبز، سالم و مسئولانه، از نظریه‌های سنتی توسعه فراتر می‌رود.

نوآوری محوری: نوآوری به عنوان محرک اصلی ابتکار توسعه جهانی عمل می کند. در عصر حاضر، موج جدیدی از تحولات فناوری و انقلاب صنعتی به صورت عمودی در حال رشد است و فناوری های نوظهور نظیر هوش مصنوعی با شتاب چشمگیری در حال توسعه هستند. این تحولات فرصتی جدید برای توسعه اقتصادی فراهم کرده است. با این حال، رقابت قدرت های بزرگ در عرصه فناوری و انحصارطلبی برخی کشورهای غربی در این حوزه، چالش‌هایی را پدید آورده و به شکاف دیجیتالی دامن زده است. از این رو، ابتکار توسعه جهانی، کشورها را به کنار گذاشتن انحصارطلبی و حمایت‌گرایی در حوزه فناوری فرامی‌خواند و با تاکید بر مفهوم همکاری برد-برد، خواستار تقویت همکاری‌های سازنده، گسترش تبادلات و اشتراک‌گذاری در این عرصه است. این رویکرد می‌کوشد با کاهش شکاف دیجیتالی و ایجاد محیط فناورانه فراگیر و عادلانه، امکان بهره‌مندی منصفانه تمام کشورها از مزایای پیشرفت‌های فناورانه را فراهم آورد.

اقدام محوری: این رکن رهنمود اجرایی ابتکار توسعه جهانی است. اقدام محوری به این معناست که جوهره و اهداف ابتکار توسعه جهانی باید در هر اقدام عملی مشخص شود. در فرایند توسعه جهانی، هرچند ایده ها و نظریات نقش مهمی دارند، اما تحقق این اهداف تنها از طریق اقدامات عملی امکان‌پذیر است. با توجه به ارکان پیشین ابتکار توسعه جهانی، اقدامات عملی این ابتکار را می توان در چهار محور کلیدی مشخص کرده است: نخست، تجمیع منابع برای تامین حمایت‌های مالی، نیروی انسانی، زیرساختی و زمینه های دیگر، جهت پیشبرد توسعه پایدار جهانی؛ دوم، ارتقای رفاه مردم از طریق کاهش فقر، تضمین امنیت غذایی و تقویت همکاری‌های بهداشتی؛ سوم، حفظ هماهنگی انسان و طبیعت با تقویت حکمرانی زیست محیطی و توسعه سبز برای ایجاد زیستگاهی مطلوب؛ و چهارم، پویاسازی توسعه پایدار با هم‌افزایی فناوری دیجیتال و نظام‌های اجتماعی-اقتصادی. 

ابتکار توسعه جهانی در عمل

ایجاد سازوکارها و پلتفرم های همکاری: ایجاد سازوکارهای همکاری در چارچوب ابتکار توسعه جهانی، انتخابی هدفمند برای تعمیق همکاری‌های بین‌المللی در زمینه توسعه و مواجهه با چالش‌های پیشروست. در این راستا، پکن در چند سال اخیر سعی کرده است درغالب سازوکارها و پلتفرم های مختلف در جهت عملیاتی کردن این ابتکار با کشورها و نهادهای مختلف همکاری کند. نخست، «گروه دوستان ابتکار توسعه جهانی» که در سال 2022 ایجاد شد، به عنوان یکی از سازوکارهای نوین و مهم ابتکار توسعه جهانی، با عضویت بیش از هفتاد کشور، بستری موثر برای هماهنگی و گفت‌وگو در راستای اعتماد متقابل بین کشورهای مختلف و  پیشبرد اهداف این ابتکار فراهم کرده است. دوم، در حوزه دانش و پژوهش، نهادهایی نظیر مرکز بین المللی دانش توسعه چین (CIKD)، مرکز مطالعات بین المللی داده های توسعه پایدار(SDG)، آکادمی همکاری و توسعه جنوب-جنوب (ISSCAD)، مرکز جهانی دانش و نوآوری اطلاعات جغرافیایی سازمان ملل (UNGGKIC) به عنوان بازوهای علمی و اطلاعاتی ابتکار توسعه جهانی ایفای نقش می کنند. 

سوم، برگزاری کنفرانس، مجمع و سمینار با هدف تعمیق همکاری ها و تبادل نظر بین چین و کشورهای دیگر در حوزه های مرتبط. از جمله می توان به برگزاری کنفرانس همکاری های دیجیتالی در چارچوب ابتکار توسعه جهانی (2024)،کنفرانس اقدامات توسعه مشترک (2023،2024) ، مجمع همکاری توسعه ای چین – منطقه اقیانوس هند (2022،2023) اشاره کرد. چهارم، ایجاد «پایگاه پروژه های توسعه جهانی» (Global Development Project Pool). این پایگاه به عنوان پلتفرمی نظام مند برای هماهنگ سازی منابع بین المللی، تامین مالی چند جانبه و انتقال فناوری است که در راستای اجرای سند توسعه پایدار 2030 سازمان ملل و با تمرکز بر هشت حوزه کلیدی ابتکار توسعه جهانی، تحت نظرآژانس همکاری های بین المللی توسعه چین پروژه های توسعه ای را در کشورهای در حال توسعه حمایت و تسهیل می کند. تاکنون تعداد کل پروژه ها در این پایگاه از 1000 پروژه فراتر رفته است و بیش از 500 پروژه تکمیل و به مرحله ی اجرا رسیده است.

همکاری ها با نهادهای مرتبط با توسعه سازمان ملل متحد: سازمان ملل یکی از نهادی مهم در اجرای ابتکار توسعه جهانی است، در چند سال اخیر چین با نهادهای مرتبط با توسعه ی این سازمان همکاری های نزدیک و رو به گسترشی داشته است. از جمله همکاری های چین و سازمان ملل شامل این موارد می باشد: اجرای مشترک «برنامه آموزشی توانمندسازی جوانان کشورهای در حال توسعه در زمینه تجارت الکترونیک فرامرزی، فقرزدایی و توسعه پایدار» با دفتر همکاری‌های جنوب-جنوب سازمان ملل (2022)؛ برگزاری مشترک رویداد «پل شهر ها» با سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل در وین به منظور تبادل نظر در حوزه توسعه پایدار شهری (2024)؛ امضای بیانیه مشترک آژانس همکاری های بین المللی توسعه چین با سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل و وزارت صنعت اتیوپی جهت تاسیس مرکز همکاری های چین- اتیوپی و سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل، با هدف پیشبرد پروژه های کشاورزی، دامداری و توسعه سبز (2024)؛ افزایش سرمایه گذاری در صندوق صلح و توسعه چین- سازمان ملل از سال 2022 تاکنون، در این خصوص، چین «صندوق همکاری وکمک جنوب جنوب» به  «صندوق توسعه ی جهانی و همکاری جنوب جنوب» ارتقاد داده  و 40 میلیارد دلار در آن صندوق سرمایه گذاری کرده است. هچنین در سال های اخیر 130 میلیارد دلار به صندوق امانی همکاری جنوب جنوب سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحدکمک کرده است.

همکاری با نهادهای منطقه ای  و بین المللی: پکن در راستا پیشبرد ابتکار توسعه جهانی همچنین با نهادهای مختلفی در حوزه های کلیدی این ابتکار همکاری های چشمگیری داشته است. به عنوان مثال، در حوزه مقابله با همه گیری و تامین واکسن، در زمان همه گیری کرونا با بیش از 10 سازمان منطقه ای و بین المللی درخصوص اشتراک گذاری تجربیات و راهکارهای کنترل همه گیری همکاری داشته است. همچنین در غالب سازوکار «پایگاه پروژه های توسعه جهانی» که پیش تر اشاره شد عرضه واکسن و کمک های بهداشتی به کشورهای درحال توسعه را افزایش داده است. در حوزه  امنیت غذایی، چین و اتحادیه عرب از طریق پلتفرم مجمع  همکاری های چین- آفریقا که در سال 2024 «بیانیه مشترک تعمیق همکاری های چین –آفریقا در چارچوب ابتکار توسعه جهانی» صادر کردند و مقرر شد، در زمینه همکاری های کشاورزی، چین 500 متخصص کشاورز را به آفریقا اعزام کند، همچنین در پروژه های ساخت مشترک چین و آفریقا در حوزه فناوری های نوین کشاورزی شرکت کند. در حوزه اقتصاد دیجیتال، در سال ۲۰۲۱، چین و اتحادیه عرب تفاهم‌نامه «ابتکار همکاری امنیت داده چین-اتحادیه عرب» را امضا کردند و اتحادیه عرب به‌عنوان اولین سازمان بین‌المللی به «ابتکار جهانی امنیت داده» پیوست. در سال 2022، در دومین نشست وزرای دیجیتال چین – آسه آن، در زمینه ی همسویی سیاست های دیجیتال، امنیت دیجیتال و  همکاری در راستای تقویت ظرفیت های دیجیتال و امنیت دیجیتال تفاهم نامه «برنامه اجرای مشارکت اقتصاد دیجیتال چین- آسه آن (2021-2025)» را تصویب کردند.

جمع بندی

در مجموع، ابتکار توسعه جهانی که از سوی چین در پاسخ به چالش‌های پیچیده نظام توسعه بین‌الملل مطرح شده، تلاش دارد تا با بازتعریف رویکردهای سنتی به توسعه، الگوی نوینی بر مبنای چندجانبه‌گرایی، عدالت، نوآوری و اقدام‌محوری ارائه دهد. این ابتکار، با تمرکز بر اولویت‌بخشی به توسعه، مردم‌محوری، شمول‌گرایی، حفاظت محیط زیست، ارتقای فناوری و اقدامات عملی، در پی ایجاد بستری برای توسعه‌ای پایدار، متوازن و هم‌افزا میان کشورهای جهان است. اقدامات ساختاری چین در قالب پلتفرم‌های همکاری، نهادهای علمی، مشارکت با سازمان ملل و تعاملات منطقه‌ای، گویای تعهد عملی این کشور به تبدیل گفتمان به کنش واقعی در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار است. ابتکار توسعه جهانی نه تنها تلاشی برای بازگرداندن توسعه به مرکز دستورکار جهانی است، بلکه نمایانگر تمایل چین برای ایفای نقشی هنجارساز در حکمرانی بین‌المللی توسعه در عصر نوین به شمار می‌رود. 

منابع:

[1] 侯冠华: 习近平全球发展倡议的多维论析.理论探索，2023,(02):79-86.
[2]王嘉珮,徐步：全球发展倡议：时代特点与实践路径.现代国际关系,2023,(07):22-36+143-144.
[3]洪向华,冯文燕：全球发展倡议的战略逻辑与实践路径.亚太经济,2024,(04):1-9.
[4]石建勋,李自强：全球发展倡议视域下构建全球发展命运共同体路径探析[J].中共青岛市委党校.青岛行政学院学报,2024,(01):80-85.
 [5]杨路:全球发展倡议的价值理念及其超越性 .前线,2025,(01):46-47.
[6]王镭:全球发展倡议：促进共同发展的国际公共产品.社会科学文摘,2022,(09):8-10.
[7]王明国: 全球发展倡议与全球发展治理体系变革.当代界,2024,(08):28-33.
[8]毛瑞鹏:全球发展倡议及其对全球治理体系变革的意义.国际展望,2022,14(06):17-31+149-150.
[9]孙德刚,章捷莹.中阿落实全球发展倡议：理念与实践[J].和平与发展,2022,(05):90-102+142-143.