رقابت‌های ژنتیکی و چالش‌های جهانی

نویسنده: سید کامران یگانگی، پژوهشگر گروه علوم شناختی، فن آوری و حکمرانی

دیپلماسی ایرانی:

سرآغاز یک عصر نوین: تکامل پروژه ژنوم انسانی 

در سپیده‌دم قرن بیست‌ویکم، در سال ۲۰۰۰ میلادی، بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، و تونی بلر، نخست‌وزیر بریتانیا، در نشستی تاریخی در لندن، نویدبخش تحولی عظیم در سپهر دانش بشری شدند. اعلام تکمیل رسمی پروژه ژنوم انسانی (Human Genome Project) نه‌تنها فصلی نو در زیست‌شناسی و پزشکی گشود، بلکه به مثابه نقطه عطفی در تاریخ علم، افق‌های تازه‌ای را پیش روی انسان نهاد. این پروژه عظیم که در سال ۲۰۰۳ با شناسایی کامل ۳ میلیارد جفت‌باز دی‌ان‌ای انسان به کمال رسید، به‌سان کلیدی طلایی، دروازه‌های شناخت ژرف‌تر از اسرار حیات را گشود. دستاوردهای آن، از پزشکی و کشاورزی گرفته تا زیست‌بوم، تأثیراتی شگرف بر جای گذاشت؛ اما در این میان، پیامدهای امنیتی و بین‌المللی آن، چون سایه‌ای سنگین، نیازمند تأملی عمیق است که در این یادداشت  به آن پرداخته خواهد شد.

سایه‌روشن‌های دسترسی به ژنوم: تهدیداتی در کمین 

دست‌یابی به توالی کامل ژنوم انسان، گنجینه‌ای بی‌همتا از اطلاعات را در اختیار بشر قرار داده است؛ اطلاعاتی که از ویژگی‌های زیستی و بیماری‌ها تا الگوهای رفتاری افراد را در بر می‌گیرد. این داده‌ها، در جهانی که رقابت‌های ژئوپلیتیکی و نظامی در آن بی‌وقفه در جریان است، می‌توانند به ابزاری نیرومند در دست دولت‌ها و بازیگران غیردولتی بدل شوند. شناسایی دقیق ویژگی‌های ژنتیکی نه‌تنها امکان تحلیل عمیق‌تر افراد و پیش‌بینی رفتارهایشان را فراهم می‌کند، بلکه در عرصه‌های سیاسی و امنیتی، تهدیداتی نوین را به همراه دارد. این ظرفیت، به‌ویژه هنگامی که در خدمت شناسایی و هدف‌گذاری شخصیت‌های کلیدی قرار گیرد، می‌تواند به ابزاری برای تضعیف یا حتی نابودی رقبا تبدیل شود.

رقابت‌های ژنتیکی: میدان نبردی در عصر اطلاعات 

در سپهر بین‌المللی، داده‌های ژنتیکی به مثابه شمشیری دولبه، هم فرصت‌سازند و هم تهدیدآفرین. کشورهایی که به این اطلاعات دسترسی یابند، قادر خواهند بود نقاط ضعف و قوت افراد تأثیرگذار را شناسایی کرده و از آن در راستای کسب برتری در منازعات سیاسی، اقتصادی، یا نظامی بهره گیرند. در بزنگاه‌های بحرانی، این داده‌ها می‌توانند به اهرمی برای تهدیدات بیولوژیکی، ترورهای هدفمند، یا حتی حملات سایبری علیه زیرساخت‌های سلامت و امنیت یک ملت بدل شوند. بدین‌سان، ژنتیک، که زمانی تنها در خدمت بهبود حیات بود، اکنون به‌عنوان سلاحی پنهان در میدان رقابت‌های جهانی رخ می‌نماید.

پیش‌بینی رفتار: ژنوم به‌مثابه آیینه ذهن  

پیشرفت‌های نوین در علوم ژنتیک نشان داده‌اند که ویژگی‌های ژنتیکی، افزون بر جسم، بر رفتار، تصمیم‌گیری، و واکنش‌های عصبی افراد نیز سایه می‌افکنند. این کشف، دریچه‌ای تازه به سوی پیش‌بینی الگوهای رفتاری گشوده است. در جهانی که پیش‌بینی واکنش‌های رهبران و تصمیم‌سازان می‌تواند سرنوشت جنگ‌ها و تنش‌ها را رقم زند، داده‌های ژنتیکی به ابزاری استراتژیک بدل شده‌اند. این قابلیت، به‌ویژه در شرایط بحرانی، می‌تواند به تحلیل‌گران امکان دهد تا با دقتی بی‌سابقه، گام‌های بعدی رقبا را پیش‌بینی کرده و استراتژی‌های خود را بر آن اساس تنظیم کنند.

تهدیدات پنهان: نقش بازیگران غیردولتی 

فراتر از رقابت‌های میان دولت‌ها، گروه‌های غیردولتی و سازمان‌های تروریستی نیز از این گنجینه ژنتیکی بی‌بهره نمانده‌اند. در جهانی که دسترسی به اطلاعات ژنتیکی روزبه‌روز آسان‌تر می‌شود، این گروه‌ها می‌توانند از آن برای شناسایی و هدف‌گذاری افراد کلیدی، طراحی حملات بیولوژیکی، یا حتی پیشبرد عملیات‌های خرابکارانه بهره گیرند. این تهدیدات، هنگامی که با پشتیبانی پنهان برخی دولت‌های متخاصم همراه شود، ابعادی پیچیده‌تر و خطرناک‌تر می‌یابد.

جاسوسی ژنتیکی و کاربردهای نظامی: سلاح‌های نامرئی 

پیشرفت‌های فناورانه در عرصه ژنتیک، برخی دولت‌های پیشرو را به بهره‌گیری از این داده‌ها برای مقاصد نظامی و اطلاعاتی سوق داده است. از طراحی حملات هدفمند و شبیه‌سازی تهدیدات بیولوژیکی گرفته تا نفوذ سایبری به پایگاه‌های داده ژنتیکی، این ابزارها به بخشی جدایی‌ناپذیر از عملیات‌های جاسوسی مدرن بدل شده‌اند. در این میان، شناسایی دقیق رهبران و شخصیت‌های کلیدی، با تکیه بر ویژگی‌های ژنتیکی، به کشورهای رقیب این امکان را می‌دهد تا در بزنگاه‌های حساس، ضرباتی قاطع و هدفمند وارد آورند.

کاربردهای غیررسمی: ژنتیک در سایه امنیت 

هرچند اطلاعات رسمی درباره استفاده نظامی از داده‌های ژنتیکی اندک است، شواهد پراکنده‌ای از بهره‌گیری غیرمستقیم از این داده‌ها در عرصه‌های امنیتی حکایت دارند. برای نمونه:  

شناسایی هویت: سازمان‌های اطلاعاتی برخی کشورها از پایگاه‌های ژنتیکی برای ردیابی تروریست‌ها و افراد کلیدی بهره برده‌اند.  

تهدیدات بیولوژیکی: پژوهش‌هایی در راستای شبیه‌سازی عوامل بیماری‌زا با تکیه بر داده‌های ژنتیکی در جریان است که می‌تواند به جنگ‌افزارهای نوین منجر شود.  

نفوذ و جاسوسی: گزارش‌هایی از استفاده غیرمستقیم از داده‌های ژنتیکی برای شناسایی نقاط ضعف فیزیولوژیک یا روانی افراد در دست است.

هدف‌گذاری رهبران: در برخی منازعات، ژنتیک به ابزاری برای ردیابی و حذف هدفمند شخصیت‌های کلیدی تبدیل شده است.  

سلاح‌های ژنتیکی: برخی کشورها به‌صورت محرمانه در حال توسعه جنگ‌افزارهای بیولوژیکی با قابلیت تأثیرگذاری بر گروه‌های خاص هستند.  

حملات سایبری: نفوذ به پایگاه‌های داده ژنتیکی، راه را برای سرقت اطلاعات و بهره‌برداری از آن در عملیات‌های امنیتی هموار کرده است.

داده‌های ژنتیکی، با همه فواید شگفت‌انگیزشان در عرصه پزشکی، در صورت سوءاستفاده، می‌توانند به تهدیدی علیه امنیت ملی و ثبات جهانی بدل شوند. در جهانی که فناوری‌های ژنتیکی با شتابی بی‌سابقه پیش می‌روند، این داده‌ها به ابزاری برای طراحی استراتژی‌های پیچیده در جنگ‌های بیولوژیکی و جاسوسی تبدیل شده‌اند. از این‌رو، ضروری است که دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی، با درکی ژرف از ظرفیت‌ها و مخاطرات این حوزه، سازوکارهایی کارآمد برای حفاظت از این گنجینه ارزشمند و نظارت بر کاربردهای آن تدوین کنند. آینده بشریت، در گرو این تدبیر و دوراندیشی است؛ چه‌بسا که این داده‌ها، سرنوشت جوامع را در دهه‌های پیش‌رو رقم زنند.