امکان سنجی قطع صدور نفت از آذربایجان و قزاقستان به اسرائیل

نویسنده: قهرمان نورانی درآباد، کارشناس ارشد مسائل آسیای مرکزی و قفقاز 

دیپلماسی ایرانی: همزمان با تهاجم گسترده رژیم اشغالگر قدس به نوار غزه و کشانده شدن دامنه جنگ به جنوب لبنان در یک سال گذشته، این تصور در اذهان عمومی شکل گرفت که جمهوری آذربایجان و قزاقستان بخش اعظم نیازهای سوختی ماشین جنگی و بمب افکن های اسرائیلی را تأمین می کنند و اگر این دو کشور اقدام به تحریم نفتی اسرائیل بکنند در آن صورت از آلام مردم بی دفاع کاسته خواهد شد. اما واقعیت چیست؟ آیا آن گونه که ادعا می شود دو جمهوری شوروی سابق 40 درصد نیازهای اسرائیل به نفت خام را تأمین می کنند و آیا آنها امکان تخطی از تعهدات خود در کنسرسیوم های نفتی را دارند؟ آیا ترکیه به لحاظ حقوقی امکان بستن بندر جیهان را دارد؟ 

واقعیت قراردادهای نفتی آذربایجان بر اساس آمار کمیته گمرک دولتی آذربایجان در سال 2023 بیش از 26 میلیون تن نفت به ارزش 16.2 میلیارد دلار به 22 کشور جهان صادر شده است. آمار نشان می دهد که ایتالیا در همان سال با 11.1 میلیون تن به ارزش 7.1 میلیارد دلار برگترین مشتری نفت آذربایجان بوده، 2.3 میلیون تن نفت هم به ارزش 1.4 میلیارد دلار به اسرائیل فروخته شده است. این بدان معناست که تنها 8.4 درصد از کل صادرات نفت آذربایجان روانه اسرائیل شده است. با احتساب واردات روزانه 267 هزار بشکه نفت توسط رژیم صهیونیستی، نفت آذربایجان تنها 18 تا 19 درصد تغذیه پالایشگاه های اسرائیل را به خود اختصاص می دهد و 81 درصد نفت مورد نیاز اسرائیل از جانب کشورهای دیگر تامین می شود. 

در مورد ادعای تامین سوخت هواپیماهای اسرائیلی از محل واردات نفت آذربایجان هم مقاله منتشر شده توسط مرکز تحقیقات "SOMO" هلند در 28 می 2024 نشان می دهد که آمریکا علاوه بر تامین هواپیماهای جنگنده و نیز تامین قطعات یدکی این هواپیماها از جمله تأمین کنندگان سوخت هواپیماهای نظامی این رژیم بوده است. بر این اساس شرکت آمریکایی والرو Valero بر اساس قراردادهای خود با دولت آمریکا مدت‌هاست بنزین JP-8 جهت سوخت رسانی به جنگنده ها را به اسرائیل ارسال می کند و این سوخت گرانبها توسط کشتی های متعلق به شرکت "Overseas Shipholding Group" به بندر اشکلون حمل می شود. خاطرنشان می شود که اسرائیل برای نیروی هوایی خود سوخت جت را از برخی کشورهای اروپایی هم وارد می کند. این رژیم علاوه بر واردات سوخت جت های نظامی، بخشی از آن را هم در پالایشگاه های داخلی تولید می کند.

تأمین کنندگان 81 درصد نیازهای نفتی اسرائیل قزاقستان، روسیه، گابن و برزیل در کنار آذربایجان از جمله کشورهای اصلی تامین کننده نفت خام اسرائیل در آمارهای بین المللی نفت و انرژی ذکر شده اند. در این زمینه شرکت های بین المللی نفت و گاز BP، Chevron، ExxonMobil، Shell، Eni و TotalEnergies در میان بازیگران اصلی عرضه نفت خام به رژیم صهیونیستی هستند. جالب اینکه یکی از تامین کنندگان نفت اسرائیل، ایالات متحده آمریکاست. 

گفته می شود که بخشی از نفت صادراتی آمریکا به شرق آسیا در مسیر خود به اسرائیل هم منتقل می شود. بنا بر آمارهای اداره انرژی ایالات متحده، ارزش نفت و فرآورده های نفتی ارسالی به اسرائیل در سال 2023 حدود 308 میلیون دلار بوده است. این، 7 درصد تأمین نیازهای اسرائیل را تشکیل می دهد. علاوه بر این، رژیم صهیونیستی به واسطه دلالان بین المللی از عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عراق و مصر هم نفت خام خریداری می کند. همچنین، روسیه به تامین سوخت یکی از پالایشگاه های اصلی نفت در حیفا ادامه می دهد. اما رژیم صهیونیستی به دلیل رابطه ویژه اش با روسیه و متهم نشدن به نقض تحریم های بین المللی علیه آن کشور، معمولاً آمار نفت وارداتی از این مبداء را مخفی نگه می دارد. 

از سوی دیگر صادرات برزیل به اسرائیل طی سال گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. از دسامبر 2023، برزیل 260 هزار تن نفت خام به اسرائیل ارسال کرده است. این میزان نفت خام از میادین فراساحلی متعلق به شرکت های آمریکایی «شل»، «توتال انرژی» و شرکت برزیلی «پتروبراس» تامین شده است. 

برخی از تولیدکنندگان طلای سیاه در قاره آفریقا مانند گابن هم یکی از تامین کنندگان اصلی نفت برای اسرائیل هستند. 

صدور نفت از مبداء قزاقستان به اسرائیل دولت قزاقستان به منظور رهایی از انحصار روسیه در انتقال حامل های انرژی به بازارهای جهانی از چندین سال پیش بخش کوچکی از نفت تولیدی خود را به ترمینال دوبندی Dübəndi باکو منتقل می کند و این مقدار نفت (حدد 10 میلیون تن در سال) همراه با نفت آذربایجان به وسیله خط لوله نفتی باکو – تفلیس – جیهان BTC به بازارهای بین المللی حمل می شود. بر اساس آمارهای رسمی در سه ماهه اول سال 2024، 7 میلیون تن (حدود 54 میلیون بشکه) نفت خام و میعانات گازی در پایانه جیهان به 72 نفتکش بارگیری و به بازارهای جهانی حمل شد که این محموله ها متعلق به آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان بوده است. گفته می شود که حدود 30 درصد نفت منتقل شده از طریق خط لوله BTC به بندر جیهان ترکیه را نفت خام قزاقستان و ترکمنستان (5.4 میلیون تن نفت خام) تشکیل می دهد. بر اساس گزارش اداره آمار قزاقستان، میزان صادرات نفتی این کشور به اسرائیل در سال 2023 حدود 363 میلیون دلار بوده است که در مقایسه با فروش سالانه 42 میلیارد دلاری قزاقستان به بازار جهانی نفت رقم قابل توجهی نیست. به عبارت دیگر نفت قزاقستان حدود 8-9 درصد تقاضای اسرائیل را تأمین کرده است. 

• شرایط تولید و صدور نفت آذربایجان (و نیز قزاقستان) در حال حاضر طبق قرارداد بزرگ نفتی موسوم به قرارداد قرن سال 1994 "شرکت عملیات بین المللی آذربایجان" Azerbaijan International Operating Company با اپراتوری بریتیش پترولیوم انگلستان تولید و حمل نفت حاصل از توسعه سه میدان اصلی واقع در دریای خزر را برعهده دارد و سرمایه گذاران نفتی کشورهای خارجی ذینفع در کنسرسیوم در همه مراحل استخراج تا فروش نفت مشارکت دارند. بنابر این، شرکت سوکار آذربایجان به تنهایی تصمیم گیرنده فعالیت های مرتبط با قرارداد نیست. بر اساس مفاد "قرارداد قرن" فروش و عرضه نفت به بازارهای جهانی توسط همان شرکت با مدیریت بی پی صورت می گیرد و سهامداران به نسبت میزان سرمایه گذاری خود سود حاصله را دریافت می کنند. این بدان معناست که آذربایجان مستقیماً نقشی در فروش نفت به اسرائیل ندارد و نفت در ترمینال جیهان ترکیه به تریدرها تحویل داده می شود و این تریدرها هستند که نفت را به شرکت های دلخواه خود می فروشند. 

• "قرارداد قرن" برای توسعه حوزه های نفتی آذری چراغ و گونشلی زمانی امضاء شد که آذربایجان سرمایه، فناوری و تجهیزات لازم برای استخراج نفت را نداشت، لذا در مقابل کسب درآمد کلان نفتی بخش مهمی از اختیارات خود را در بخش انرژی به کنسرسیوم بین المللی تفویض کرد. در این چارچوب نقض تعهدات و دخالت در فروش نفت خام می تواند برای این کشور بسیار گران تمام شود. در اصل "شرکت بین المللی عملیات آذربایجان" AIOC به اپراتوری بی پی مسئول فروش نفت آذربایجان است و طرف قرارداد اسرائیل جمهوری آذربایجان نیست. 

• آذربایجان، آمریکا، انگلستان، روسیه، ترکیه، نروژ، ژاپن و عربستان سعودی سهامداران اصلی کنسرسیوم نفتی آذربایجان هستند و هر گونه تصمیم گیری درباره تولید و فروش نفت با حضور نمایندگان شرکت های سوکار، آموکو، بی پی، لوک اویل، استات اویل، پنزویل، رامکو، دلتا و ... اتخاذ می شود. بنابر این، واقعیت این است که دولت جمهوری آذربایجان (و قزاقستان) عملاً کنترلی روی مقصد فروش نفت صادراتی خود ندارند. این گونه موارد در قرارداد 400 صفحه ای گنجانده شده است ودولت علی اف در تصمیم گیری های شرکت بین المللی عملیات آذربایجان فقط یک رأی دارد. 

• طبق مفاد قرارداد قرن در صورت بروز هر گونه اختلاف، محاکم محلی صلاحیت رسیدگی به آن را ندارند و دعاوی حقوقی صرفاً باید در دادگاه های بین المللی مورد رسیدگی قرار گیرد. بر این اساس هر گونه ایجاد اختلال در روند تولید یا فروش نفت توسط آذربایجان یا ترکیه (دخالت در فروش نفت توسط شرکت بین المللی عملیات آذربایجان) با جریمه سنگینی مواجه خواهد شد. در واقع دلیل سکوت رهبران آذربایجان و ترکیه در مقابل انتقادهای موجود در زمینه صدور نفت به اسرائیل همین موضوع است. 

• قزاقستان در نظر دارد تولید نفت خود را تا سال 2030 به 100 میلیون تن برساند و در این راستا با پیوستن به خط لوله نفتی باکو – تفلیس – جیهان دستیابی به بازارهای خاورمیانه و از جمله اسرائیل را نیز هدف گذاری کرده است. 

• در صورت تخطی از مفاد قرارداد نفتی با شرکت های بین المللی عواقب مشابه برای قزاقستان هم قابل پیش بینی است. نتیجه گیری بدون درک واقعیت های مربوط به کنسرسیوم ها و ندانستن محدودیت ها و شروط مندرج در قراردادهای نفتی و نقش منحصر به فرد بریتیش پترولیوم در اجرای قراردادها، ممکن است با طرح وارونه مسئله دچار خطای محاسباتی بشویم و با موضع گیری نسنجیده روابط خود با ترکیه، آذربایجان و قزاقستان را به مخاطره بیاندازیم. از طرف دیگر هم اکنون میزان عرضه نفت در بازارهای جهانی به مراتب بیشتر از تقاضا می باشد. لذا با فرض قطع صدور نفت آذربایجان و قزاقستان رژیم صهیونیستی به آسانی می تواند جایگزین های جدید پیدا کند. مضافاً بر اینکه در اقیانوس ها و دریاهای آزاد نفتکش های بسیاری در انتظار هستند تا محموله های خود را به نرخ پایین به اسرائیل و هر مشتری دیگری بفروشند. 

خلاصه اینکه انتظار قطع رابطه نفتی بین قزاقستان، آذربایجان و ترکیه با رژیم صهیونیستی واقع بینانه نیست، زیرا آنها تصمیم گیرنده اصلی نیستند و در صورت نقض تعهداتشان هزینه بسیار گزافی خواهند پرداخت.