پارادیپلماسی در سیاست خارجی دولت چهاردهم

نویسنده: دکتر مریم خالقی نژاد، استاد دانشگاه، تحلیلگر و پژوهشگر سیاست خارجی

دیپلماسی ایرانی: در سال های اخیر، دیپلماسی به عنوان یک عنصر حیاتی در جهت یابی شبکه پیچیده روابط و درگیری ها در خاورمیانه ظاهر شده است. از آنجایی که کشورهای منطقه با چالش های متعدد دست و پنجه نرم می کنند، نیاز به دیپلمات های ماهر و استراتژی های ارتباطی موثر هرگز به این اندازه آشکار نبوده است. نقش رو به رشد دیپلماسی در شکل‌دهی روابط بین‌الملل در خاورمیانه و راه‌های سازگاری کشورها با این نیاز جدید برای ارتقای صلح و ثبات در منطقه به راه های متنوعی نیازمند است که یکی از این راه ها پارادیپلماسی است.

همان طور که چشم انداز روابط بین الملل در خاورمیانه همچنان در حال تحول است، نقش پارادیپلماسی به طور فزاینده ای حیاتی شده است. ضرورت برقراری ارتباط، مذاکره و همکاری مؤثر میان ملت‌های منطقه محسوس است. در یک محیط سیاسی پیچیده و اغلب متلاطم، هنر پارادیپلماسی به عنوان ابزاری حیاتی برای هدایت درگیری ها، تقویت صلح و ارتقای ثبات ظاهر شده است. 

همزمان با آغاز فصل جدید دولت در جمهوری اسلامی ایران، پذیرش و استفاده از پارادیپلماسی به عنوان ابزاری استراتژیک برای ارتقای نتایج اقتصادی و سیاست خارجی در جهان به خصوص منطقه خاورمیانه به دولت چهاردهم پیشنهاد می شود. پارادیپلماسی به عملکرد نهادهای زیرملی مانند نهادهای غیردولتی یا استان¬ها و شهرها و سایر سازمان های مردم نهاد اشاره دارد که در روابط بین المللی و دیپلماسی شرکت می¬کنند و از این طریق ضمن هویت بخشی به آنها  در این حوزه، نقش فعال تری در شکل دادن به برنامه های اقتصادی و سیاست خارجی کشور خود ایفا می کنند. با به کارگیری و تقویت پارادیپلماسی، دولت چهاردهم می‌تواند کنشگران فروملی و خُرد را برای تعامل مستقیم با شرکای بین‌المللی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و ایجاد موافقت‌نامه‌های تجاری دوجانبه که با نیازها و اولویت‌های منحصربه‌فرد منطقه به خصوص مناطق آزاد و مرزی هماهنگ باشد، توانمند کند؛ چرا که خاورمیانه محل زندگی نهادهای مختلف داخلی با نقاط قوت اقتصادی متمایز و منافع سیاست خارجی است. استفاده از پارادیپلماسی می تواند این نهادها را قادر سازد تا از مزیت های نسبی خاص خود، چه از طریق ارتقای مناطق صنعتی، تقویت مراکز نوآوری، یا نمایش مکان های میراث فرهنگی برای جذب گردشگری، همکاری های علمی و ... سرمایه گذاری کنند. با اعطای اختیارات بیشتر به کنشگران پارادیپلماتیک در چارچوب قانون برای مشارکت در فعالیت های اقتصادی بین المللی، پتانسیل ایجاد شغل، رشد اقتصادی و توسعه پایدار در سراسر کشور تقویت می شود. علاوه بر این، پارادیپلماسی می‌تواند روابط قوی‌تر بین بازیگران خرد و کلان فروملی و سازمان‌های بین‌المللی را تقویت کند و به همکاری‌های مؤثرتر در موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوا، امنیت و حقوق بشرف تبادلات فرهنگی و تقویت و ترویج بیشتر صلح منجر شود.

بنابراین در حوزه سیاست خارجی، پارادیپلماسی فرصتی را برای نهادهای فروملی جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه فراهم می¬کند تا نقش فعال تری در شکل دادن به تعاملات دیپلماتیک و موقعیت منطقه ای از یک سو و از سوی دیگر تقویت همبستگی ملی و همگرایی ملی ایفا کنند. با تسهیل ارتباط مستقیم و همکاری با کنشگران متقابل یا دولت‌ها خارجی، کنشگران داخلی می‌توانند مشارکت‌های سودمندی را ایجاد کنند که در عین احترام به دیدگاه‌ها و حساسیت‌های محلی، از این حساسیت ها کاسته و منافع مشترک را ارتقا می‌دهد. علاوه بر این، پذیرش پارادیپلماسی  و هویت بخشی به آن می تواند با برجسته کردن تنوع، نوآوری و پتانسیل صلح و رفاه منطقه، جایگاه ایران را در خاورمیانه در صحنه جهانی افزایش دهد. اینجانب قویا این اعتقاد وجود دارد که با ادغام پارادیپلماسی در استراتژی دولت چهاردهم بخصوص در منطقه خاورمیانه می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای رشد اقتصادی و مشارکت‌های استراتژیک باز کند که هم برای جوامع محلی و هم برای کشور و منطقه وسیع‌تر مفید است. لذا پیشنهاد می شود که در صورت صلاحدید دولت محترم چهاردهم با بررسی و نظر اساتید متخصص، با به کارگیری این روش یعنی هویت بخشی به کنشگران پارادیپلماسی در حوزه روابط اقتصادی و فرهنگی، دریچه و فصلی قوی‌تر از روابط را در حوزه فرهنگی و اقتصادی با استفاده از کنشگران پارادیپلماتیک بر اساس قانون ملی جمهوری اسلامی ایران آغاز کند تا شاهد نقش آفرینی کنشگران دارای ظرفیت در افزایش قدرت ملی باشیم. در ادامه تحلیل swot از پارادیپلماسی و سپس برخی شاخص های مهم بیان می شود.

نقاط قوت:

1. افزایش ظرفیت کنشگران پارادیپلماتیک: پارادیپلماسی به کنشگران اجازه می دهد تا در روابط بین الملل شرکت کنند و نماینده منافع دولت در حوزه و محدوده ظرفیت های خویش باشند که این امر می¬تواند به افزایش روابط و احساس نقش آفرینی موثر در تغییرات قدرت ملی منجر شود.

2. منافع اقتصادی: پارادیپلماسی می تواند به افزایش سرمایه گذاری خارجی، فرصت های تجاری و توسعه اقتصادی در سطح منطقه منجر شود.

3. تبادل فرهنگی: پارادیپلماسی می تواند تبادل فرهنگی و همکاری بین بازیگران غیردولتی در خاورمیانه و سایر شرکای بین المللی را تسهیل کند و بخصوص در مناطقی که فرهنگ ایرانی اسلامی مورد تهاجم قرار گرفته و کمرنگ شده است این امر بازنمایی فرهنگی را باعث می¬شود.

نقاط ضعف:

1. در صورت عدم تصویب قانون و هویت بخشی ممکن است نبود چارچوب برای فعالیت به عدم تعادل فعالیت آنها با فعالیت دستگاه دیپلماسی دولتی منجر شود.

2. محدودیت‌های ظرفیت: بازیگران پارادیپلماتیک ممکن است فاقد منابع، تخصص و تجربه دیپلماتیک برای مشارکت مؤثر در پارادیپلماسی باشند لذا باید سنجش ظرفیت صورت گیرد.

فرصت ها:

1. همکاری منطقه ای: پارادیپلماسی می تواند همکاری و یکپارچگی منطقه ای را در خاورمیانه تسهیل کند و به افزایش ثبات و رفاه ابتدا در کشور و سپس در منطقه منجر شود.

2. اهرم دیپلماتیک: دولت چهاردهم می توانند از پارادیپلماسی برای تقویت اهرم دیپلماتیک خود در صحنه بین المللی و دفاع از منافع منطقه ای استفاده کند.

3. نوآوری و یادگیری: پارادیپلماسی می تواند فرصت هایی را برای بازیگران پارادیپلماتیک ایرانی در خاورمیانه فراهم کند تا در دیپلماسی نوآوری کنند و از بهترین شیوه های بین المللی بیاموزند.

تهدیدات:

1. نگرانی های رقابتی از سوی دولتهای رقیب را ممکن است ایجاد کند.

2. ممکن است بازیگران پارادیپلماتیک آسیب پذیر باشند.

برخی از شاخص های کلیدی پارادیپلماسی نیز عبارتند از:

1. روابط اقتصادی: بازیگران پارادیپلماسی در منطقه خاورمیانه ممکن است در فعالیت های اقتصادی با شرکای خارجی، جذب سرمایه گذاری خارجی یا ارتقای روابط تجاری در حوزه محدود فعالیت خویش قوی تر از دولت ملی عمل کنند و جایی که دولت ها دچار موانع هستند بازیگران فروملی با نقش پارادیپلماتیک خود از موانع بکاهد یا در صورت امکان برطرف کنند.

2. تبادل فرهنگی: بازیگران مذکور خاورمیانه ممکن است در تلاش¬های دیپلماسی فرهنگی برای ترویج فرهنگ و میراث خود در صحنه بین المللی، تقویت ارتباطات مردمی و ترویج گردشگری شرکت کنند و نوعی همگرایی منطقه ای و یا بازنمایی اشتراکات فرهنگی را شامل می¬شود.

3. همکاری های زیست محیطی: بازیگران پارادیپلماتیک در خاورمیانه ممکن است با شرکای بین المللی در ابتکارات زیست محیطی، مانند تلاش های کاهش تغییرات آب و هوا یا پروژه های حفاظتی، همکاری کنند.

4. روابط خواهرخواندگی: بسیاری از شهرهای خاورمیانه روابط خواهرخواندگی با همتایان خارجی برقرار خواهند کرد و تبادل فرهنگی، همکاری اقتصادی و مشارکت آموزشی را تسهیل می کنند.