سفری برای پایان دادن به کدورت ها میان تهران و باکو

نویسنده: دکتر رسول اسماعیل زاده دوزال، دانش آموخته رشته حقوق و مطالعات اسلامی، ایران‌شناسی و ترکشناسی، آثار و مقالاتی زیادی از او در زمینه‌ی ایرانشناسی، تورکولوژی، ادبیات و حقوق به انتشار رسیده است. ترجمه‌ی قرآن کریم، نهج البلاغه و آثار برخی از اندیشمندان اسلامی و همچنین ترجمه آثاری در حوزه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی را در کارنامه خود دارد. همچنین برای نخستین بار تصحیح کلیات دیوان شاه اسماعیل صفوی متخلص به خطایی و کلیات منظوم حکیم ملامحمد هیدجی به ترکی و فارسی و دیوان حکمت پیرترکستان خواجه احمد یسوی و کتاب داستان های دده قورقود به تصحیح و کوشش او منتشر شده است. او در حوزه قفقاز و اوراسیا صاحب نظر است و در این زمینه قلم می زند.

دیپلماسی ایرانی: در سال های اخیر شاهد بودیم که روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان فراز و نشیب زیادی داشته است و در برخی مواقع تنش ها به حدی رسیده بود که تا سرحد قطعی روابط پیش رفت. عوامل و حوادث متعدد و متنوعی در بروز بحران میان ایران و آذربایجان و تشدید تیرگی روابط، دخیل و موثر بوده است. دشمنان دو کشور در راس آن رژیم صهیونیستی تلاش کرده اند که همواره در روابط ایران و آذربایجان اخلال ایجاد کنند و آنها را با بحران امنیت مواجه سازند؛ به طوری که ضمانت امنیت یکی مرهون حذف دیگری از صحنه دیپلماسی و حتی دولتمداری باشد. 

متاسفانه عدم مدیریت و کنترل رسانه های جمعی در دو کشور و و جود فضای آنارشیسم در این حوزه، تیرگی ها را در روابط دو کشور به اوج خود رسانید. اظهار نظرهای غیر مسئولانه و اشتباهات عدیده کنشگران، لجبازی های جریان های مختلف، سوء استفاده شبکه های متصل و موازی با رژیم صهیونیستی، فرصت طلبی های لابی داشناق ها و همچنین شیطنت های جریان ضد انقلاب در قالب سلطنت طلبان باستان گرا و نیز هوچی گری های پان ها و یان ها به حدی در مطبوعات و منشورات و رسانه های دو کشور بروز و ظهور داشت که داشت ابتکار عمل را از دست تصمیم گیران و فعالان دیپلماسی و مسئولان خارج می ساخت. 

با این حال در اوج این بحران و تیرگی روابط و هیاهوی ژورنالیستی، اراده و خواست مسئولان فرهنگی و تصمیم گیران سیاسی و کنشگران سیاست خارجی را یک موضوع تحکیم می بخشید و آنان را در راستای احیا، ترمیم روابط، کنترل اوضاع، مدیریت بحران و پایان دادن به ناملایمات امیدوار و متقاعد می کرد و آن عبارت از مشترکات همه جانبه تاریخی، دینی – مذهبی، فرهنگی – ادبی و زبانی و وجود بیش از هفتصد کیلومتر مرز مشترک بین دو کشور بود. لیکن باید توجه داشت که وجود مشترکات بعضا زایش انتظارات هم هست و ای بسا اختلافات و تقابلات در قالب انتظار و قهر تجلی می کند. ضرب المثلی در بین ترکان مشهور است: "چون اومان یئردن کوسرلر بیر مثل وار خلق آرا" که اشعار می دارد، اساسا قهر و گله مندی ها از زیادی انتظار متقابل حاصل می شود. انتظار زیاد در برخی مواقع موجبات قهر را فراهم می آورد. 

باید به این موضوع واقعگرایانه نگاه کرد که انتظار دو کشور از یکدیگر منبعث از مشترکات و حس برادری و محبت به یکدیگر است. کوچکترین چرخش یک طرف سبب قهری و گله مندی شدید طرف دیگر می شود. این انتظارات بین دو کشور ماورای الزامات دیپلماتیک و افزون بر ملزومات همسایگی است؛ به طوری که حتی این انتظارات دیپلماسی را هم تحت الشعاع قرار می دهد. هر دو کشور در تنظیم روابط باید به این موضوع توجه ویژه داشته باشند. 

رهبران دو کشور با درک عمیق و توجه به عمق استراتژی، بارها و بارها به همین موضوع و حس برادری و یگانگی دو ملت و حس اشتراک در استراتژی توجه ویژه داشتند. رهبر معظم انقلاب بارها به مناسبت های مختلف و به هنگام حضور در مناطق مرزی با جمهوری آذربایجان توجه ویژه ای به مردم و کشور آذربایجان داشته اند و بر حس برادری و مشترکات تاکید کرده اند و سخنان سرشار از مهر، محبت و عطوفت و حمیت دینی به زبان آورده اند. بیان تام و روشنگرانه و مبتنی بر اصول و مقررات بین المللی رهبر معظم انقلاب در خصوص جنگ قره باغ و حمایت همه جانبه از تمامیت ارضی آذربایجان و ضرورت آزادسازی مناطق اشغالی و توجه به سرنوشت اقوام و پیروان ادیان دیگر در قره باغ یک بیان تاریخی و موضع گیری بسیار دقیق است.

رهبران جمهوری آذربایجان نیز بر این اتحاد و حس برادری و اشتراکات تاکید کرده و حتی مرحوم حیدر علی اوف، آذربایجان را به لحاظ تاریخی جزئی از پیکره ایران دانسته است.

با این حال برخی عوامل بیرونی در اثر غفلت دست اندرکاران و به دلیل عدم تحکیم به موقع روابط و شفاف سازی های لازم شاهد بروز برخی سوء تفاهمات و ناملایمات و تنش ها بوده ایم که چنانچه اگر اوضاع مدیریت و کنترل نشود، ای بسا می تواند به یک بحران جدی و حتی بحران امنیتی تبدیل شود. 

همانگونه که بارها گفته شده، درد اساسی در قفقاز باز شدن پای قدرت های بیگانه به منطقه است. این قدرت های فرصت طلب و مکار با حضور خود می توانند منطقه را به آشوب و تنش های قومی و دینی و حتی جنگ بکشانند. جمهوری اسلامی ایران بارها با اتخاذ سیاست روشن و شفاف، خطر این قدرت ها را به کشورهای قفقاز جنوبی یادآوری کرده است. انتظار می رود که کشورهای قفقاز جنوبی بیش از پیش به جوهره و ذات شیطانی این قدرت ها پی برده و از فرصت طلبی و اختلال آفرینی در روابط کشورهای منطقه و ایجاد دشمنی، عداوت و کینه توسط آنان در بین دولت ها و ملت های منطقه به هوش باشند.

در این میان امریکا سال ها در تلاش است که در جمهوری آذربایجان به طور نیابتی و با واسطه اسرائیل غاصب و در ارمنستان به طور مستقیم حضور مکارانه داشته باشد و به امر اخلال در نظم و روابط کشورهای منطقه مشغول شود.
به نظر می رسد تا حدودی دست این قدرت ها برای کشورهای منطقه مکشوف شده است. خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران نیز در ماه های اخیر با صبوری و بردباری و برخی اقدامات مبتکرانه و موضع گیری شفاف توانست بحران را مدیریت کند و با شفاف سازی و اقدامات دیپلماتیک مبتنی بر عزت و حکمت، توطئه ها را خنثی سازد و امور را به ریل طبیعی خود هدایت کند.

از سوی دیگر شاید پیچیده ترین حادثه ای که سبب تیرگی بیشتر روابط دو کشور شد، حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران بود که منجر به کشته و زخمی شدن کادر سفارت شد. آذربایجان در واکنش به این حمله، فعالیت دیپلماتیک خود را در تهران تعطیل کرد. این حادثه در آن شرایط حساس برای جمهوری آذربایجان غیر قابل هضم و ناباورانه و دور از انتظار بود، به خاطر همین برخی مسئولان، رسانه ها و مطبوعات آذربایجان به اقدامات نسنجیده ای دست زدند که تنش را تشدید کرد. لیکن مسئولان امر به ویژه سفیر کشورمان در باکو با بردباری، آینده نگری و درک طرف مقابل فضای سیاسی را تلطیف و مدیریت کرد. نهاد قوه قضائیه نیز به موازات رفتار دیپلماتیک با با اتخاذ روش عادلانه و منطبق با واقعیت ها و بایسته های حقوق بین الملل، پرونده حمله به سفارت را مدیریت کرده و علیرغم عصبانیت طرف مقابل و شیطنت برخی جریان های مخالف روابط با کشور آذربایجان، توانست از تشدید تنش ها کاسته و از وقوع بحران جلوگیری کند. خوشبختانه با تداوم و استمرار این سیاست اتخاذی با پشتوانه شورای امنیت ملی کشور اوضاع تا حدودی به حالت عادی هدایت و رهنمون شد.

اکنون آن تلاش ها و رایزنی ها به ثمر نشسته است و دو کشور در حالی روابط خود را باز تعریف، ترمیم و بازآفرینی می کنند که بسیاری از تاریکی ها روشن و سوء تفاهمات برطرف و شفافیت ها حاکم می شود. باید توجه داشت که دو کشور در شرایطی قرار دارند که هر دو از جهاتی در سطح بین المللی پیروز متجلی شده اند.

کشور آذربایجان با پیروزی نظامی توانسته است سرزمین های خود را از اشغال آزاد سازد. عمران و آبادانی و بازسازی در مناطق قره باغ را شتاب بخشد و طرف مقابل یعنی ارمنستان را برای تحویل روستاهای متعلق به آذربایجان متقاعد کند. اوج این روند در تحویل چهار روستا از سوی ارمنستان و علامت گذاری مرزی نمایان شد. نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان با تلاش فراوان و تبیین شرایط کنونی ارمنستان به مردم خود، تحویل روستاهای مذکور را در راستای تحکیم مرزهای بین المللی شناخته و تضمین تمامیت ارزی ارمنستان کنونی ضروری دانسته است. پاشینیان افراط گران داشناق را که صلح و آرامش منطقه را در یکصد سال گذشته برهم زده اند، به عقلانیت و واقع نگری و درک شرایط کنونی دعوت کرده و از آنان خواسته است که دست از بلندپروازی ها و شعارهای تنش زا و طرح نقشه های ارمنستان بزرگ و خیالی دست بردارند. نخست وزیر ارمنستان تاکید کرده است که چنانچه افراط گرایان دست از ارمنستان خیالی برنداشته و برای همیشه برای کشور منبع تهدید ایجاد کنند، ارمنستان کنونی را نیز از دست خواهند داد. او همچنین آمادگی خود برای گشایش راه های مواصلاتی بین المللی از خاک کشورش را اعلام کرده، زیرا ارمنستان هم از سوی چین کمونیست و هم از سوی روسیه تحت فشار است و چندان امیدی هم به کمک های غرب و وعده ی پوچ فرانسه ندارد. او با سنجش اوضاع ارمنستان به دنبال حل اختلافات خود با آذربایجان و تلاش برای نیل به صلح پایدار از طریق راه اندازی مذاکرات دو جانبه و بدون دخالت کشور ثالث است که نمود آن را در روزهای اخیر در مذاکرات دو جانبه در تحویل روستاهای آذربایجان و علامت گذاری مرزهای دو طرف مشاهده کردیم. جمهوری اسلامی ایران نیز از بدو امر مخالف حضور بیگانگان و حل و فصل امور توسط صاحبان امر بود و از این تدبیر دو همسایه شمالی استقبال کرده است.

آذربایجان در چنین شرایط پیروزمندانه نسبت به از سرگیری روابط با جمهوری اسلامی ایران آمادگی پیدا کرده است. 
در طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران نیز در شرایطی فعالیت دیپلماسی خود را در راستای احیای روابط دو کشور ایران و آذربایجان توسعه بخشیده که در موضوع فلسطین توانسته است در جبهه های مختلف پیروزی های بی سابقه ای را به دست آورد. 

جمهوری اسلامی با اتخاذ سیاست مقتدرانه توانسته است ذات شیطانی اسراییل غاصب و پوشالی بودن قدرت نظامی و سستی گنبد آهنین وی را بیش از پیش به جهانیان اثبات کند و با اجرای طرح وعده ی صادق در پاسخ به حمله ی اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران، در بالای قله ی اعمال قدرت با قامت پیروزمندانه ظاهر شود.

جمهوری اسلامی ایران با اجرای عملیات وعده ی صادق هم محبوبیت مسلمانان و آزادیخواهان جهان را در سطح وسیع کسب کرده و هم پوشالی بودن قدرت اسرائیل را اثبات کرده و همچنین قدرت نظامی خود را به وضوح نشان داده است. این امر علاوه بر خاصیت بازدارندگی اش در محاسبات دیگران نیز موثر است. 

وقتی مذاکرات و فعالیت دیپلماتیک با پشتوانه قدرت نظامی انجام شود، نتیجه اش روشن است. در شرایط کنونی مسئولان و دست اندرکاران بدون توجه به حواشی موذیانه و کم اهمیت، با تدبیر و عقلانیت و قدرت ترکیبی در راستای ترمیم، تنظیم و تحکیم روابط خود با همسایگان اقدام می کنند که قطعا نتایج مفیدی خواهد داشت.

در چنین شرایطی، سفر وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کشورمان که به دعوت وزیر فرهنگ جمهوری آذربایجان و رئیس اداره مسلمانان قفقاز، شیخ الاسلام پاشازاده، برای شرکت در اجلاس ششمین مجمع جهانی گفت وگوی بین فرهنگی با موضوع «گفت وگو برای صلح و امنیت جهانی» به عمل می آید، سفری بسیار مهم و تعیین کننده است. این سفر را با توجه به شرایط کنونی و وضعیت موجود باید تحلیل کرد تا میزان موفقیت و نتیجه بخشی آن مکشوف شود. خوشبختانه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کشورمان با قبول این دعوت و سفر به باکو برای شرکت در اجلاس یاد شده و انجام مذاکرات و دیدارهای مختلف با  مسئولان کشور آذربایجان این پروسه را به پیش برد و پیش بینی می شود در راستای احیای روابط تاثیر جهشی و عمیق داشته باشد. زیرا این سفر هر چند به منظور شرکت در ششمین مجمع جهانی گفت وگوی بین فرهنگی به انجام می رسد، ولی در حقیقت فرصت بسیار مغتنمی برای کشورمان است که در شرایط کنونی و در هنگامه ی اجرای طرح وعده ی صادق، سخنوری همچون دکتر محمدمهدی اسماعیلی با فکر و اندیشه ی خلاق بتواند مطالبی را در تبیین قدرت سخت و معنوی جمهوری اسلامی و رساندن پیام بازدارندگی برای شیاطین و همچنین ارائه ی راه و روش صلح و امنیت جهانی به شرکت کنندگان برساند.

اهمیت این سفر همچنین به دلیل برگزاری آن توسط آذربایجان با مشارکت یونسکو، اتحاد تمدن های سازمان ملل، سازمان جهانی گردشگری و آیسسکو است. در این مراسم  ۷۰۰ مهمان برجسته از بیش از ۱۰۰ کشور شرکت دارند. شخصیت‌هایی که در این مراسم شرکت کرده اند عبارتند از شخصیت های سیاسی، رهبران مذهبی، علما، روزنامه نگاران که علاوه بر این که گفت وگوهایی در موضوع صلح و امنیت جهانی فیمابین خواهند داشت، همچنین یافته ها و شنیده های خود را می توانند در جهان تبلیغ کنند. 

لازم به ذکراست در چارچوب این مجمع سه روزه، ۴ نشست عمومی و ۱۲ میزگرد برگزار شد که موضوعات آموزش، جوانان، تغییرات اقلیمی، هوش مصنوعی، حفاظت از میراث فرهنگی، مهاجرت غیرقانونی مورد بحث و گفت وگو قرار گرفت.

دکتر محمد مهدی اسماعیلی در راستای ارائه راه و روش مناسب برای رسیدن به صلح و امنیت جهانی تاکید کرده است که توجه و پیگیری سازمان های بین المللی و منطقه‌ای از جمله سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اسلامی و مراکز تابعه آنها و همراهی کشورهای عضو در حل و فصل منازعات و مسائل مهم جهان، از جمله موضوع غزه و جنایت های بی وقفه رژیم صهیونیستی علیه غیر نظامیان به ویژه زنان و کودکان و تبیین و روشنگری در خصوص این جنایات، بسیار اهمیت دارد. وزیر فرهنگ تاکید کرده است که: امروزه دانشگاه‌های غرب و آمریکا از به چالش کشیدن آزادی بیان ساختگی و استفاده ابزاری آنها از مفاهیم ارزشمندی چون حقوق بشر نشان دارد. رژیم صهیونسیتی هزاران زن و‌کودک را می‌کشد و اساتید دانشگاه و دانشجویان آمریکای به بهانه تنها و تنها اعتراض به آنها توسط دولت آمریکا به بدترین شکل ممکن سرکوب می‌شوند. اقلیتی صهیونیست همه اصول اخلاقی جهانی را زیر پا می‌گذارد. در هفت ماه اخیر ‌ده‌ها هزار کودک و زن بی‌گناه غزه به خاک و خون کشیده شده‌اند. انفعال بی‌سابقه سازمان‌های جهانی و منطقه‌ای در مقابل این جنایات  مایه شرمساری است.

پرده برداشتن از دموکراسی دروغین غرب و نمایاندن چهره مخوف و غیر انسانی و اشغالگری رژیم صهیونیستی آن هم در کشوری همچون آذربایجان بسیار به جا و گیرا می تواند باشد و سخن گفتن از ظلم و ستم و بی اعتباری امریکا و رژیم صهیونیستی در آذربایجان پیام و معنای خاصی را در بر دارد. 

از موارد مهم این سفر دیدار وزیر فرهنگ کشورمان با همتای آذربایجانی است. در این دیدار وزیر فرهنگ کشورمان با اشاره به اهمیت روابط فرهنگی دو کشور با توجه به مشترکات تاریخی و فرهنگی و دینی و زبانی تاکید کرده است که: مواضع جمهوری اسلامی ایران در درگیری‌های اخیر تاکید بر حقانیت برادران آذربایجانی بوده و پیشنهاد کرده است که با امضای مجدد تفاهم‌نامه جامع فرهنگی بین دو کشور، زمینه توسعه روابط فرهنگی فراهم شود. وی تاکید داشته که ما مرزهای آبی و دریایی مشترک و طولانی با کشور آذربایجان داریم، لذا پیشنهاد می کنم تبادلات فرهنگی در شهرهای مرزی ایجاد شود و برای برگزاری نشست مشترک سینماگران ایرانی و‌ آذربایجانی زمینه فراهم شود.

البته این تبادلات فرهنگی می تواند در قالب برگزاری شب شعر مشترک در شهرهای دو سوی رود ارس، برگزاری جشنواره های صنایع دستی و محصولات کشاورزی، باغی همچون برگزاری جشنواره ی انار در منطقه دیزمار – دوزال ایران و زنگیلان جبراییللی آذربایجان و همچنین برگزاری سمینارها و دیدارها و اعزام هیات های فرهنگی، دینی، موسیقی همچون عاشیقلار و تعزیه خوانان و پژوهشگران دو سوی رود ارس به انجام رسد.

دکتر محمدمهدی اسماعیلی با اشراف به مقتضیات فعالیت فرهنگی و با در نظرداشت برخی موانع احتمالی در راه همکاری های فرهنگی به منظور اطمینان بخشی به طرف مقابل و جلب و جذب اعتماد آنان خاطر نشان ساخته که رئیس‌جمهور اسلامی ایران تاکید دارند اولویت دولت جمهوری اسلامی ایران در توسعه روابط فرهنگی توجه ویژه به همسایگان است و هر کار فرهنگی در حوزه‌ همسایگان در بخش‌هایی باشد که کاملا همراهی و اتفاق نظر متقابل وجود داشته باشد. در تلاش هستیم تا اولین جشنواره فیلم‌های سینمایی کشورهای حاشیه خزر را برگزار کنیم در همین زمینه از شما و سینماگران شما دعوت می کنیم تا در این جشنواره حضور داشته باشید. آمادگی داریم بین نویسندگان و سینماگران دو کشور نشست مشترک سینمایی برگزار کنیم. وی تبیین کرد که اشتراکات زیاد فرهنگی، تاریخی و تمدنی با آذربایجان داریم و به همین خاطر یک ایرانی در آذربایجان و یک آذربایجانی در ایران احساس غربت نمی‌کند.

وزیر فرهنگ در حالی به این نکات کلیدی اشاره می کند که برخی جریان های مخالف از سرگیری روابط فرهنگی با آذربایجان با طرح این نوع مباحث مهرآفرین مخالفت می ورزند و پیشنهاد دهنده را به انواع اتهامات متهم می کنند. با این حال وزیر با درک عمیق مسائل و با آینده نگری و توجه به مقتضیات منافع ملی با شجاعت تام در مقابل دیدگان همین اصحاب مطبوعات این موارد را مطرح کرده اند.

وزیر فرهنگ کشورمان با اطلاع از این نوع مخالفت ورزی ها و با اشراف به اهداف و نیات جریان ها، افراد و گروه های جنگ طلب که در سال های اخیر هم بر طبل جنگ با همسایگان می کوبیدند، اظهار کرده است که: حمایت از رسانه های صلح مدار و روشنگر در راستای تسهیل فرایند گفتمان فرهنگی بین ملت‌ها و دولت ها بسیار ضروری است. وی توضیح داده است که با توجه به تاثیرگذاری و قدرت جریان‌سازی فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی در مسائل مختلف به ویژه امور فرهنگی پیشنهاد می‌شود همه کشورها و نهادها در راستای تسهیل فرایند گفتمان فرهنگی بین ملت‌ها و دولت ها برای نیل به اهداف صلح محور، از رسانه های صلح مدار و روشنگر، حمایت و در این امر تشریک مساعی کنند.

از ظرائف دیگر سفر وزیر فرهنگ کشورمان به باکو حضور در پنل گفت‌و‌گوهای بین ادیان است. وزیر‌ فرهنگ در پنل تخصصی گفت‌وگو‌ برای صلح و‌ امنیت جهانی و‌ گفت‌وگوهای بین‌ ادیان با حضور نمایندگان ادیان مسلمان، یهودی و‌ مسیحی نیز حضور یافته و در حاشیه اجلاس، حاجی فایق نبی اف، رئیس اداره مسلمانان گرجستان (GBMI) نیز با وزیر فرهنگ کشورمان دیدار داشته است. این دیدار نیز به دلیل اهمیت قفقاز جنوبی برای کشورمان حائز اهمیت است.

نباید از زیبایی های دیگر سفر وزیر غفلت ورزید و آن سخن گفتن وزیر به زبان ترکی در اغلب دیدارهای های جنبی و دوستانه و در مراسم اهدای هدایاست. وی بدون توجه به اشکالتراشی های احتمالی از سوی برخی جریان های مخالف تجدید روابط با جمهوری آذربایجان و بر خلاف نظر مخالفان زبان ترکی، همچنین به منظور تزاید تاثیر در قلوب مخاطبان، تسهیل در ارتباط و بیان افکار و اندیشه و نیز خنثی کردن برخی شایعات مبنی بر بی توجهی جمهوری اسلامی ایران به زبان های اقوام از جمله زبان ترکی، با دوراندیشی تام غالبا به تکلم زبان مادری خود یعنی ترکی توجه داشته است. این امر تاثیر بسیار زیادی در مخاطبان و تلطیف فضای سنگین داشته و در ضمن پاسخ بسیار مناسبی برای برخی سوالات مقدر است. 

امید می رود با توجه به تجربیات گذشته و در نظرداشت منافع ملی و ضرورت توسعه روابط با کشورها انجام اینگونه سفرهای پربار و چند جانبه توام با تحلیل درست از شرایط، تاثیر به سزایی در روابط دو کشور دوست و برادر ایران و آذربایجان داشته باشد و در آینده نزدیک شاهد رفع کدورت ها و اختلافات و همچنین بازگشایی سفارت کشور آذربایجان در تهران و بازگشایی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در باکو باشیم.