تغییری ناگزیر در اپوزیسیون ترکیه

نویسنده: ناصرقلی سارلی، دانشیار دانشگاه خوارزمی

دیپلماسی ایرانی: انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه در بهار گذشته (مرحله نخست ۲۴ اردیبهشت و مرحله دوم ۷ خرداد) باوجود نقاط ضعف حزب حاکم عدالت و توسعه، به‌ویژه تورم روزافزون و آثار اقتصادی و سیاسی ناشی از زلزله مهیب ۷ بهمن ۱۴۰۱، با پیروزی رجب طیب اردوغان پایان یافت. اردوغان در طول بیش از دو دهه حاکمیت سیاسی در ترکیه، هیچ‌گاه این‌قدر به شکست در انتخابات نزدیک نبود و این بار هم در مرحله دوم انتخابات به پیروزی رسید.

هرچند اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه، کارزار انتخاباتی بسیار دقیق، موثر و موفقی را به‌ویژه در دو ماه منتهی به انتخابات تدارک دیدند، اغلب آگاهان سیاسی پیروزی او را به اشتباهات و ضعف‌های آشکار اپوزیسیون و به‌ویژه رهبر حزب اصلی اپوزیسیون (جمهوری خلق) و رقیب اردوغان در این انتخابات، کمال قلیچداراوغلو نسبت می‌دهند. منتقدان هم راهبردهای انتخاباتی او در ائتلاف با سایر احزاب اپوزیسیون را نقد می‌کنند و هم او را گزینه‌ای نادرست برای رقابت با اردوغان می‌دانند.

قلیچداراوغلو ائتلافی را رهبری می‌کرد که شامل حزب خوب (راست میانه انشعاب‌کرده از حزب ملی‌گرای نسبتا افراطی حرکت ملی)، دو حزب انشعاب‌کرده از حزب حاکم عدالت و توسعه، حزب سعادت (که دربردارنده دوستان و همراهان سابق نجم‌الدین ازبکان است) و یک حزب کم‌اهمیت دیگر می‌شد. جز حزب خوب که در نظرسنجی‌ها حزب سوم یا چهارم ترکیه محسوب می‌شد، چهار حزب دیگر در نظرسنجی‌ها مجموعا کمتر از دو درصد آراء را به خود اختصاص می‌دادند. قلیچداراوغلو درحالی گزینه نهایی این ائتلاف برای رقابت با اردوغان شد که رهبر حزب خوب، در اعتراض به روند انتخاب او یک بار ائتلاف را ترک گفت و با مذاکرات فشرده سیاسی و به‌ویژه با تلاش شهرداران آنکارا و استانبول که هم‌حزبی قلیچداراوغلو هستند به ائتلاف بازگشت.

مارال آکشنر، رهبر حزب خوب، مشکلی با انتخاب گزینه ریاست‌جمهوری ائتلاف از حزب اصلی اپوزیسیون نداشت، بلکه معتقد بود قلیچداراوغلو بهترین گزینه برای شکست دادن اردوغان نیست. پیشنهاد او، در درجه اول اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و در اولویت بعد، منصور یواش، شهردار آنکارا بود. این هر دو، سابقه شکست دادن نامزدهای حزب حاکم عدالت و توسعه را داشتند و در انتخابات محلی (شهرداری‌ها و شوراهای شهر و روستا) سال ۲۰۱۹ توانسته بودند به بیش از دو دهه حاکمیت حزب عدالت و توسعه در شهرداری‌های استانبول و آنکارا پایان دهند.

نظرسنجی‌ها هم محبوبیت این دو، به‌ویژه اکرم امام‌اوغلو را بسیار بیشتر از قلیچداراوغلو نشان می‌داد اما موقعیت بسیار متزلزل اردوغان و حزب حاکم در نظرسنجی‌ها، صحنه را چنان آراسته بود که گویی اپوزیسیون هر گزینه‌ای را در برابر اردوغان قرار دهد، می‌تواند بر دوره طولانی حاکمیت او و حزبش پایان دهد. از این رو، کارزار انتخاباتی اپوزیسیون هم بر نوعی راهبرد سلبی و قطبی‌سازی استوار شد؛ تاکید و اتحاد بر سر فروکشیدن اردوغان از اریکه قدرت. این راهبرد اما در این انتخابات کار نکرد چون حزب حاکم و به‌ویژه شخص اردوغان از فضای قطبی‌شده به‌خوبی به نفع خود بهره بردند و با اذعان به مشکلات موجود اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و با پیش کشیدن موفقیت‌های اقتصادی و سیاسی ترکیه در دوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه، این باور را تبلیغ کردند که اگر حزب و رهبری بتواند ترکیه را از وضعیت دشوار کنونی خارج کند، حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان است. این‌جا بود که اشتباه راهبردی اپوزیسیون در کارزار انتخاباتی و گزینه منتخب آنان آشکار شد و درنهایت، یاس و نومیدی عمیقی برای طرفداران تغییر و به‌ویژه هواداران جوان‌تر حزب جمهوری خلق، حزب اصلی اپوزیسیون به همراه آورد.

از همان شب اعلام نتایج انتخابات، خواست تغییر در حزب اصلی اپوزیسیون به‌ویژه ازسوی هواداران جوان‌تر حزب جمهوری خلق به فریادی بلند تبدیل شد و اکرم امام‌اوغلو، شهرداری که محبوبیت بالایی درمیان این طیف هواداران دارد، کارزاری در فضای مجازی آغاز کرد برای تغییرات گسترده در این حزب.

پاسخ کمال قلیچداراوغلو به‌عنوان رهبر حزب و نامزد شکست‌خورده انتخابات، تغییر دادن معاونان و شورای اجرایی حزب بود که نه‌تنها هواداران را خرسند نکرد بلکه به نوعی لجاجت و مقاومت در برابر استعفا از رهبری حزب تعبیر شد؛ به‌ویژه این‌که مجمع عمومی حزب برای انتخاب رهبر جدید حزب، مدتی بود به‌ دلایل گوناگون به تعویق افتاده می‌افتاد.

کمال قلیچداراوغلو می‌گفت تا انتخابات محلی سال مارس ۲۰۲۴ (انتخابات شهرداری‌ها و شوراهای شهر و روستا در ۱۲ فروردین ۱۴۰۳) در رهبری حزب می‌ماند و سپس اگر گزینه مناسبی بیابد رهبری را به او واگذار می‌کند زیرا تنها اوست که می‌تواند این کشتی را به ساحلی امن برساند.

این سخنان که هواداران را بیش از پیش خشمگین می‌ساخت زمینه را برای خواستاران تغییر به رهبری اکرم امام‌اوغلو فراهم ساخت. البته قلیچداراوغلو با انتخاب امام‌اوغلو به‌عنوان نامزد حزب برای شهرداری استانبول کوشید هواداران او را راضی نگه دارد اما هواداران می‌دانستند شکست حزب در انتخابات محلی ۲۰۲۴ با رهبری قلیچداراوغلو قطعی است.

با فشار هواداران و برخی اعضای حزب بالاخره قلیچداراوغلو تن به برگزاری مجمع عمومی حزب داد تا رهبر حزب پیش از انتخابات محلی انتخاب شود.

خواستاران تغییر با هدایت اکرم امام‌اوغلو، سرپرست نمایندگان حزب در مجلس ترکیه را به‌عنوان گزینه رقابت با قلیچداراوغلو برگزیدند و سرانجام در یک مجمع عمومی طولانی، اوزگور اوزل، گزینه تغییرخواهان در مرحله دوم بر قلیچداراوغلو غلبه کرد و رهبر حزب شد.

اوزگور اوزل، رهبر جدید حزب جمهوری خلق که ازسویی مهم‌ترین حزب اپوزیسیون است و ازسوی دیگر، میراث‌دار آتاترک محسوب می‌شود، تمام مراحل پیشرفت حزبی را گذرانده، با سن زیر پنجاه سال رهبر سیاسی جوانی محسوب می‌شود و از حمایت طیف وسیع‌تری از طرفداران حزب برخوردار است و به‌ویژه هم‌پیمان نزدیک اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و محبوب‌ترین چهره حزب است. با این حال، کاریزمای بالایی ندارد و در سطح بالای سیاسی ترکیه و احزاب ریشه‌دار آن کشور از وزانت و نفوذ چندانی برخوردار نیست. از این رو، مدتی طول خواهد کشید تا بتواند در لایه‌های قدیمی و محافظه‌کار این حزب ریشه‌دار جا باز کند.

اوزگور اوزل در دوره رقابت حزبی اعلام کرده بود به‌جای تقابل همیشگی با کردار و گفتار اردوغان (کاری که قلیچداراوغلو به هر بهانه‌ای از آن دریغ نمی‌کرد)، خواهد کوشید رفتار حزب را دربرابر حزب حاکم و شخص اردوغان منطقی‌تر سازد. این راهبرد ایجابی که نقطه مقابل راهبرد سلبی و شیوه قلیچداراوغلو در جدال لفظی دائم با اردوغان است، می‌تواند از قطبی‌سازی فضای سیاسی ترکیه و بهره‌برداری ماهرانه از این فضا ازسوی اردوغان جلوگیری کند. با این حال، هیجانات فضای سیاسی ترکیه گاه اوزگور اوزل را به جدل لفظی با حزب حاکم کشانده و او را رهبری نشان داده که می‌تواند مقهور فضای سیاسی هیجان‌زده ترکیه گردد.

انتخابات محلی ترکیه در آخر مارس ۲۰۲۴ (۱۲ فروردین ۱۴۰۳) نخستین محک جدی رهبر جدید حزب اپوزیسیون است، هرچند موفقیت یا شکست حزب در این انتخابات را منطقا نمی‌توان یکسره به پای او نوشت.

او باید بتواند ائتلافی از احزاب مخالف بسازد و رهبری کند تا بتواند موفقیت نسبی حزب به‌ویژه در کلان‌شهرها را در انتخابات محلی تکرار کند؛ امری که با تجربه تلخ ائتلاف در انتخابات ریاست‌جمهوری بهار گذشته به‌راحتی به دست نخواهد آمد و حزب خوب، عضو اصلی ائتلاف مخالفان در انتخابات محلی ۲۰۱۹ و ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳، از هم‌اکنون اعلام کرده است که دیگر با شرایط قبلی تمایلی به ائتلاف ندارد. هرچند این اعلام به‌منزله انصراف نهایی این حزب نیست و امکان همکاری در شهرهای بزرگ به‌ویژه استانبول و آنکارا وجود دارد، حزب جمهوری خلق برای ادامه همکاری با این حزب مجبور به دادن امتیازات قابل توجه ازجمله واگذاری شهرداری چند کلان‌شهر خواهد بود.

مسئله سرنوشت‌ساز، انتخابات شهرداری و شورای شهر استانبول خواهد بود. اردوغان روزگاری گفته بود هر حزبی شهرداری استانبول را ببرد، انتخابات کل ترکیه را خواهد برد. اگر حزب جمهوری خلق بخواهد در دوره آینده انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۸ اکرم امام‌اوغلو را به‌عنوان نامزد احزاب مخالف معرفی کند و در غیاب اردوغان که قانونا حق نامزد شدن در آن دوره را نخواهد داشت، برنده انتخابات باشد انتخابات محلی استانبول از اهمیتی دوچندان برخوردار است. برای موفقیت کامل، این حزب باید هم کرسی شهرداری را ببرد و هم اکثریت را در کرسی‌های شورای شهر حائز گردد تا اگر امام‌اوغلو برای انتخابات ریاست‌جمهوری از شهرداری استعفا کند، شورای شهر بتواند شهرداری از همان حزب را برگزیند. یکی از بهانه‌های قلیچداراوغلو برای قبول نکردن نامزدی امام‌اوغلو در انتخابات ریاست جمهوری بهار گذشته آن بود که درصورت نامزدی او برای ریاست جمهوری، ناگزیر باید از کرسی شهرداری استعفا می‌کرد و با توجه به اکثریت حزب حاکم در شورای شهر، کرسی شهرداری به حزب عدالت و توسعه می‌رسید. بنابراین برای این‌که حزب جمهوری خلق در مسیر پیروزی برای به دست گرفتن حاکمیت قرار گیرد ناگزیر باید به پیروزی قاطعی در استانبول برسد: هم کرسی شهرداری را ببرد و هم در شورای شهر اکثریت را به دست آورد؛ امری که تنها درصورت ائتلاف یکپارچه مخالفان امکان‌پذیر است.

اردوغان نیز به‌خوبی می‌داند که این بار کرسی شهرداری و شورای شهر استانبول از اهمیت حیاتی برخوردار است. از این رو، حزب حاکم با حداکثر توان خود برای فتح دوباره این کرسی‌ها خواهد کوشید و دست‌کم تلاش خواهد کرد هم کرسی شهرداری و هم اکثریت کرسی‌های شورای شهر را به حزب مخالف جمهوری خلق واگذار نکند. هرچه باشد او خود مسیر توفیق سیاسی خویش را در سال ۱۹۹۴ از شهرداری استانبول آغاز کرده است و در پی آن، اکنون سه دهه است در سطح اول سیاسی ترکیه ایفای نقش می‌کند.

در هر حال، برای رهبر سیاسی نسبتا جوانی چون اوزگور اوزل، نخستین انتخابات آزمونی دشوار و سرنوشت‌ساز است. باید دید پایان اقتدار اردوغان و حزب عدالت و توسعه از انتخابات محلی ۲۰۲۴ آغاز می‌شود یا او مانند دو دهه گذشته به پیروزی‌های خود و حزبش تداوم خواهد بخشید.