رابطه مستقیم تحریم ها با محیط زیست ایران

نویسنده: مایا گلزار آندرسون Maia Golzar Anderson، دستیار پژوهشی برنامه آب و هوا در موسسه خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: در پی تابستانی که رسما عنوان "گرم‌ترین تابستانِ ثبت شده تاکنون" را گرفت، دیگر امکان نادیده گرفتن پیامدهای دگرش آب و هوایی در ایران وجود ندارد. از خشکسالی های شدید تابستانی تا تعطیلی ماه اوت به دستور دولت به دلیل انفجار حرارتی "بی‌سابقه" و دمای ۱۵۸ درجه فارنهایت در سواحل خلیج فارس، وضعیت اسفناک زیست محیطی ایران، تاکیدی است بر ضرورت فوری اقدامات بین‌المللی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی، حتی در کشورهایی که برنامه آب و هوایی آنها کاستی و نارسایی دارد.

ایران هنوز توافق آب و هوایی ۲۰۱۵ پاریس را تصویت نکرده اما تلاش‌ها برای مقابله با تأثیر تغییرات اقلیمی، قابلیت ایجاد فرصت‌های همکاری مفید متقابل را با خود دارند، بویژه با توجه به روند اخیر کاهش تنش‌های منطقه‌ای و توافق عادی‌سازی در مارس ۲۰۲۳ که با میانجی‌گری چین میان ایران و عربستان شکل گرفت. دیپلماسی اقلیمی فرصت تازه ایران به منظور مشارکت جهانی است و به این کشور انگیزه می دهد تا اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) را در برابر گشایش در تحریم ها یا بدهی هایش تصویب کند. چنین اقدامی به تقویت اعتماد منطقه‌ای، پیشرفت در اهداف توسعه پایدار و تقویت تاب آوری مشترک در زمینه تغییرات اقلیمی یاری خواهد کرد. این مسئله به ویژه در شرایطی اهمیت می یابد که ایران توجه خود را معطوف به همکاری جنوب – جنوب برای توسعه روابط تجاری جایگزین و ترویج اقتصاد چندقطبی می کند.

این تصور نادرست وجود دارد که ایران در گفت وگوهای اقلیمی مشارکت نخواهد کرد چرا که این مسئله، یک اولویت ملی برای دولت این کشور به شمار نمی آید. ایران به دلیل تاثیر پیامدهای گرمایش جهانی بر اقتصاد و اقلیم خود، که با پیشینه اش در استخراج منابع تشدید می‌شود، نیاز و نیز تمایل به افزایش تاب آوری در برابر پیامدهای دگرش اقلیمی دارد.

علاوه بر نقشی که ایران در ایجاد پیامدهای منفی اقلیمی دارد، استخراج نفت در خلیج فارس – به وسیله ایران و همسایگان عرب – نیز بر محیط زیست این کشورها تأثیرات جدی و ویران‌کننده‌ای را بر جا گذاشته است که تا نسل ها ادامه خواهد یافت. از آلودگی های ناشی از سوزاندن نفت در زمان جنگ تا سرازیرشدن فرآورده‌های نفتی به آب‌های خلیج فارس، که بر تنوع زیستی، اکوسیستم‌های دریایی و دسترسی انسان به آب تأثیر می‌گذارد. 

باید توجه داشت که بزرگ‌ترین نشت نفتی در تاریخ خلیج فارس در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ رخ داد، زمانی که نیروهای نظامی عراق تقریباً ۱۱ میلیون بشکه نفت را به آب‌های خلیج فارس ریختند که تأثیرات کوتاه و بلندمدتی بر حیات جانوران دریایی و سلامتی اکوسیستم برجای گذاشت. در واقع، بیش از ۷۰درصد از صخره های مرجانی خلیج فارس "عملاً از بین رفته" تلقی می‌شوند. تأثیرات منفی استخراج نفت بر سلامت انسان نیز در جوامع محلی مستند شده اما عمدتا نادیده گرفته می‌شود. بر پایه یک گزارش 2022 بی‌بی‌سی، در بصره، که یک منطقه استخراج شدید نفت در دهانه خلیج فارس است، "سرطان همچون آنفلوآنزا رواج دارد و افرادی حتی در سن ۱۱ سالگی قربانی آن هستند." 

در سال ۲۰۲۱، علی سلاجقه، نماینده ایران در کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل (کنفرانس ۲۶ مجمع اطراف توافق پاریسCOP26 ) اعلام کرد که اگر تحریم‌های اقتصادی برداشته شوند، ایران به توافق پاریس ملحق می‌شود و توضیح داد که این تحریم‌ها مانع پیشرفت اقدامات اقلیمی می‌شوند. ایران این تحریم‌ها را به عنوان "تروریسم اقتصادی که سد راه ایران شده" می بیند و  آنها را عامل عدم مشارکت این کشور در مسائل اقلیمی می داند.

اکنون که دو کشور از بزرگترین تولیدکنندگان نفت در منطقه خاورمیانه، یعنی عربستان سعودی و ایران، به آشتی رو آورده اند، مسیر تازه ای برای همکاری در زمینه تغییرات اقلیمی پدید آمده است. این فرصت برای مشارکت مثبت در زمینه تغییرات اقلیمی می‌تواند فرآیند یکپارچه‌سازی منطقه‌ای ایران را به سرعت پیش ببرد و امکان پاسخگویی در زمینه اولویت‌های مشترکی مانند کاهش پیامدهای دگرش آب و هوایی، سازگاری با آن و مدیریت منابع طبیعی فراهم شود.

سفرهای دیپلماتیک اخیر ابراهیم رئیسی به آمریکای لاتین و آفریقا، نمایانگر اولویت‌های تازه ایران در زمینه اهداف مالکیت منابع طبیعی، ترویج امنیت و همکاری با کشورهای جنوب جهانی است که در پی تقویت بازارهای منابع طبیعی داخلی خود هستند. در ژوئن گذشته، رئیسی در سفر به کوبا، نیکاراگوئه و ونزوئلا تاکید کرد که این کشورها تاریخ مشترکی از مداخلات غربی برای دستیابی به منابع طبیعی دارند و همچنین از نگرش مشترکی به عنوان مدافعان جهان چندقطبی و مخالفان سلطه اقتصادی غرب برخوردارند. 

در ماه ژوئیه، رئیسی به آفریقا و به کشورهای اوگاندا، کنیا و زیمبابوه سفر کرد تا روابط سیاسی و اقتصادی خود با این قاره را تقویت کند و "تجارت دو جانبه را در برابر تحریم‌های فلج کننده ایالات متحده افزایش دهد." با تمرکز بر کشورهایی که پیشینه اقتصادی ناخوشایندی با ایالات متحده یا سایر قدرت‌های غربی دارند، ایران در پی ایفای نقش رهبری در جنوب جهانی است و به توسعه جایگزین‌هایی برای کشورهایی که هدف محدودیت‌های اقتصادی غرب، همچون تحریم‌ها یا بدهی‌های خارجی، هستند، کمک می‌کند.

با توسعه روابط تجاری جایگزین، کشورهای جنوب جهانی فرصتی می یابند تا حاکمیت بیشتری را بر منابع طبیعی خود اعمال کنند، که به نوبه خود به تبادل عادلانه تر منابع بدون تاثیرپذیری از سیاست‌های اقتصادی تحت تأثیر غرب می انجامد. تشویق به رشد تجارت منابع طبیعی از جنوب به جنوب می‌تواند به کشورهای در حال توسعه در رشد اقتصاد داخلی خود یاری رساند و از استخراج منابع طبیعی نامناسب توسط عوامل خارجی جلوگیری کند.

با افزایش تلاش‌های جهانی برای تأمین مالی حوزه تغییرات اقلیمی، همانطور که به تازگی در نشست سران برای پیمان نوین مالی جهانی  در پاریس مشاهده شد، ذینفعان مهمی از میان کشورهایی که به طور سنتی قربانی استعمار هستند، در تقلای جدی برای از بین بردن "بقایای دهه‌ها استعمار، استعمار و بهره کشی توسط چند کشور مسلط" هستند، پیامدهایی که در گذشته و اکنون، توانمندی‌های اقدامات اقلیمی و استخراج منابع این کشورها را تحت تأثیر قرار داده‌اند. 

به عنوان یک گام به سوی برابری اقلیمی، این نشست به بانک جهانی اجازه داد تا نسبت به ایجاد وقفه در پرداخت بدهی های کشورهایی اقدام کند که تحت تأثیر بحران اقلیمی قرار دارند. این تدابیر به شکلی واقع بینانه، موانع بنیادین کشورهای جنوب جهانی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار ملل متحد را چاره می کند. در گام بعدی، ایالات متحده می‌تواند با گشایش در تحریم‌ها و بدهی ها، میانبرهایی را برای حمایت از اقدامات اقلیمی منطقه‌ای و جهانی در ایران و دیگر کشورهای جنوب جهانی بگشاید و انگیزه لازم برای تبدیل اهداف توسعه پایدار ملل متحد (SDGs) به یک جریان اصلی را فراهم کند.

با تشدید گرمایش جهانی و تلاش ایران برای تقویت موقعیت خود به عنوان یک رهبر در جنوب جهان، جامعه بین‌المللی فرصت زمانی کوتاهی دارد تا تهران را به اهداف توسعه پایدار (SDGs) پایبند سازد تا روند استخراج بی ضابطه و آسیب رسان منابع طبیعی اش را محدود کند. آشتی میان ایران و عربستان سعودی فرصتی است برای تنظیمات جایگزین و مشارکت در اهداف توسعه پایدار ملل متحد توسط قدرت‌های منطقه‌ای. بدون شک، ایران یک انتشار دهنده بزرگ گاز کربن است، عضویتی در توافق پاریس ندارد و در موضع مقابله با حقوق بشر بین‌المللی و قوانین حفاظت محیط‌زیست است، اما همچنین با موانع اقتصادی اساسی ای روبه روست که جلوی پیشرفت در زمینه اهداف توسعه پایدار را می‌گیرد، چیزی که جامعه بین‌المللی باید آن را درک کند. با این حال، این یک مسیر یکطرفه نیست. ایران نیز باید برای شکل گیری حسن نیت کافی برای گشایش در تحریم‌های بین‌المللی، یک رویکرد تازه و کمتر تند و تنش زا را در سیاست خارجی نسبت به منطقه و ایالات متحده در پیش گیرد. تأکید بر دیپلماسی اقلیمی به عنوان یک حوزه منافع و مزایای دوجانبه با ایران می‌تواند به تقویت اعتماد منطقه‌ای، دستیابی به اهداف توسعه پایدار و هدف مشترک تاب آوری در برابر تغییرات اقلیمی یاری رساند.

منبع: موسسه خاورمیانه / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11