غلات، ابزار فشار روسیه

دیپلماسی ایرانی: «دیمیتری پسکوف» سخنگوی ریاست‌جمهوری روسیه از فسخ و عدم تمدید توافق صادرات غلات از بنادر اوکراین در دریای سیاه خبر داد. پسکوف طی نشست خبری در کرملین گفت: «قرارداد صادرات غلات اوکراینی از طریق دریای سیاه امروز به پایان می‌رسد و این توافق برای روسیه عملاً فسخ شده است». به گزارش خبرگزاری «اسپوتنیک»، وی اما تصریح کرد: «روسیه بلافاصله پس از برآورده‌شدن خواسته‌هایش ذیل توافقنامه صادرات غلات، به آن بازخواهد گشت». سخنگوی کرملین توضیح داد: «ما از عمق هماهنگی بین کی‌یف، پایتخت‌های کشورهای اروپایی و ناتو آگاه هستیم». در این رابطه گفت وگویی را با دکتر جواد معصومی، کارشناس و پژوهشگر روابط بین المللی انجام دادیم که در ادامه می خوانید:

توافق غلات دریای سیاه چیست و هدف از توافق چه بود و ابتکار عمل چه دستاوردی داشته است؟

این توافقنامه که توسط سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه و الکساندر کوبراکوف، وزیر زیرساخت اوکراین در ژوئیه سال گذشته در استانبول امضا شد، یک کریدور امن برای صادرات غلات اوکراین از سه بندر اودسا، یوژنی و چورنومورسک ایجاد کرد. بر اساس این توافق، ائتلافی از کارکنان ترکیه، اوکراین و سازمان ملل، بارگیری غلات در کشتی‌های بنادر اوکراین را از طریق دریای سیاه برنامه‌ریزی می‌کردند. منازعه اوکراین به محاصره واقعی دریای سیاه منجر شد و در نتیجه صادرات اوکراین به یک‌ششم سطح قبل از جنگ کاهش یافت و در نتیجه موجب افزایش چشمگیر قیمت غلات شد. هدف از این توافق کمک به جلوگیری از قحطی با تزریق بیشتر گندم، روغن آفتاب‌گردان، کود و سایر محصولات به بازارهای جهانی باهدف بشردوستانه بود. این توافق به کاهش قیمت‌ها و کاهش بحران جهانی غذا کمک کرده تا جایی که قیمت گندم، ماده اصلی نان، در سال جاری تاکنون حدود ۱۷ درصد و ذرت حدود ۲۶ درصد کاهش‌یافته است. به‌طورکلی غلات نقش مستقیمی در کاهش بحران جهانی غذا ایفا کرده و کارگروه نجات بین‌المللی این توافق غلات را "راه نجاتی برای ۷۹ کشور و ۳۴۹ میلیون نفر در خط مقدم ناامنی غذایی" می‌داند و از طرفی طبق گزارش سازمان ملل تقریباً ۴۴ درصد از صادرات مذکور به کشورهای پردرآمد ارسال شده است.

چرا روسیه این توافق را فسخ کرد؟

روسیه از ماه‌ها پیش‌گفته بود که شرایط تمدید توافق محقق نشده است؛ بنابراین ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه گفت که خواهان پایان تحریم‌ها علیه نظام بانکی و کشاورزی است. این تحریم‌ها شامل ماشین‌آلات کشاورزی و قطعات آن، محدودیت‌های بیمه، آمونیاک و رفع انسداد دارایی‌ها و حساب‌های شرکت‌های روسی مرتبط با صادرات مواد غذایی و کود است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین به خبرنگاران گفت: «توافقات دریای سیاه امروز اعتبار خود را ازدست‌داده است.» وی افزود: متأسفانه بخشی از این توافق در دریای سیاه که مربوط به روسیه است، تاکنون اجرایی نشده، بنابراین این توافق از نظر روسیه خاتمه ‌یافته است.

آیا کریدور غلات دریای سیاه بدون روسیه می‌تواند به فعالیت خود ادامه دهد؟

بنادر اوکراین تا زمان حصول توافق در ژوئیه سال گذشته مسدود بودند و مشخص نیست که آیا امکان حمل غلات از زمان خروج روسیه وجود دارد یا خیر. به نظر می‌رسد هزینه‌های ریسک و خطر جنگ که هنگام ورود به منطقه دریای سیاه افزایش یابد و این درصورتی‌که بسیاری از مالکان کشتی‌ها تمایلی به ورود کشتی‌های خود به منطقه جنگی بدون موافقت روسیه ندارند و در صورت موافقت نیز نیازمند تضمین‌های بیمه‌ای خطر جنگ بوده که هزاران دلار هزینه دارد؛ بنابراین استفاده از کریدور دریای سیاه بدون مجوز روسیه دارای ریسک‌ها و هزینه‌ها بالایی است.

آیا اوکراین می‌تواند غلات بیشتری از طریق اتحادیه اروپا صادر کند؟

اوکراین از زمان آغاز درگیری، حجم قابل‌توجهی غله را از طریق کشورهای اتحادیه اروپای شرقی صادر کرده است. بااین‌حال، چالش‌های لجستیکی زیادی وجود داشته، از جمله این چالش‌ها مشکلات کریدور ریلی است. موضوع دیگر این است که جریان غلات اوکراینی از طریق شرق اتحادیه اروپا باعث ناآرامی در میان کشاورزان این منطقه شده که می‌گویند آنها را بدون بازار برای محصولات خود رها کرده است. در نتیجه، اتحادیه اروپا به پنج کشور بلغارستان، مجارستان، لهستان، رومانی و اسلواکی اجازه داد تا فروش داخلی گندم، ذرت، کلزا و تخمه آفتاب‌گردان اوکراینی را ممنوع کنند. همچنین انتظار می‌رود امسال در شرق اتحادیه اروپا برداشت‌های بیشتری صورت گیرد و انتظار می‌رود بنادر کلیدی مانند کنستانتا در رومانی، برای رسیدگی به حجم غلاتی که دریافت می‌کنند، مشکل داشته باشند که به ازدحام و تأخیر حمل‌ونقل خواهد شد.

قطع مجدد صادرات غلات اوکراین چه تأثیرات جهانی را به دنبال خواهد داشت؟

همان‌طور که اشاره شد رسانه‌های روسیه از توقف توافق صادرات غلات اوکراین از طریق دریای سیاه که سال گذشته با وساطت ترکیه انجام شده بود خبر دادند. مسکو تایمز مدعی شده که هدف از این اقدام، افزایش ضربه به درآمدهای دولت اوکراین بوده است. اما نکته مهم دیگر این بوده که پهپادهای روسی، محل قرارگیری گذرگاه رود دانوب را که اوکراین از آن به‌عنوان محلی مناسب برای انبار غلات و همچنین مسیر جایگزین دریای سیاه برای اتصال به اروپا استفاده می‌کرد را هدف حمله قرار داده‌اند. این اقدام روسیه به ایجاد ترس در بازارهای جهانی منجر شد. طوری که طی همان روز، قیمت انواع غلات به طور متوسط بیش از ۱۷ درصد در بازارهای جهانی افزایش داشت. ترس از اقدام روسیه برای قطع تنها نقطه اتصال پایانه‌های غلات اوکراین به اروپا و در نتیجه، کاهش عرضه غلات اساسی در جهان به این افزایش قیمت منجر شد؛ اقدامی که در صورت دائمی شدن، می‌تواند ۳۳ میلیون تن غلات صادراتی اوکراین را که در پی حصول توافق با روسیه به بازارهای جهانی تزریق می‌شد را به‌طورکلی محو کند. از سوی دیگر غلات ذخیره در انبارهای برزیل و استرالیا نیز پاسخگوی نیازهای جهانی به‌ویژه در بخش‌هایی چون خاورمیانه، شمال آفریقا و چین نخواهد بود.

اهداف پشت پرده روسیه در خروج از توافق صادرات غلات اوکراین چیست؟

همان‌طور که گفته شد، دولت روسیه به‌صورت رسمی اعلام کرده که هدف این کشور از قطع صادرات غلات اوکراین، تلاش برای محدودکردن درآمدهای کی یف است. اما به نظر می‌رسد روسیه همزمان، چند هدف مهم دیگر را نیز دنبال می‌کند. مسکو تایمز با انتشار گزارشی در همین رابطه، ضمن تأیید وصول درخواست «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل از پوتین برای عدم خروج از توافق غلات اوکراین، به گلایه از عدم تأمین برخی خواسته‌های مهم روسیه از دبیرکل پرداخته و اعلام کرد که طی ماه‌های گذشته، قول گوترش برای اتصال مجدد بانک روسی به سامانه سوئیفت عملیاتی نشده است. این نشریه از قول یک دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا نوشت: «گوترش تلاش‌هایی برای تشویق اتحادیه اروپا به تأمین دست کم برخی خواسته‌های روسیه داشته که رهبران بروکسل زیر بار چنین وساطتی نرفته است». به نظر می‌رسد مقام‌های روسیه در نظر دارند از صادرات غلات اوکراین به‌عنوان اهرم فشاری در راستای تحمیل خواسته‌های خود به غرب و کاستن از فشار تحریم‌های اقتصادی همه‌جانبه علیه مسکو استفاده کنند؛ موضوعی که شاید در میان‌مدت بتواند فشار اقتصادی بر شهروندان اروپایی را افزایش دهد و پایتخت‌های حوزه یورو را به گردن‌نهادن به برخی خواسته‌های مسکو متقاعد کند.
مسئله بعدی اینکه «ولادیمیر پوتین»، طی سخنانی پیش‌بینی کرد که سال جاری درخواست‌های خارجی زیادی برای خرید غلات از روسیه به کشورش ارسال خواهد شد. وی همچنین در جریان برگزاری اجلاس روسیه – آفریقا در سنت پترزبورگ تأکید کرد که روسیه به دنبال تقویت دوستی با مردم آفریقاست و صادرات غلات خود به این کشورها را ادامه خواهد داد؛ لذا به نظر می‌رسد، پوتین به دنبال انحصاری سازی غلات و بازار جهانی آن است تا بتواند از یک سو قیمت‌گذاری ترجیحی بنا به نوع روابط خود با کشور هدف صادرات در زمینه غلات داشته باشد و از سوی دیگر، نبض حیاتی غرب در تأمین مواد غذایی را به‌عنوان اهرم فشار در دست بگیرد. 

به عنوان جمع بندی چه نتایجی را در میان و بلند مدت شاهد خواهیم بود؟

با توجه ‌به مجموعه فرضیه‌ها و موارد مطرح شده در بالا می‌توان به این نتیجه رسید که مسکو عزم خود را برای امتیاز گرفتن از غرب در برابر غلات جزم کرده است؛ لذا در بهترین شرایط می‌توان امیدوار بود که توافقی مشابه توافق سال ۲۰۲۲ احتمالاً با پادرمیانی مجدد ترکیه با روسیه منعقد شود که بر اساس آن، اوکراین بتواند صادرات غلات خود را از سر گیرد. اما با توجه ‌به خواسته‌های دولت روسیه که بخشی از آن در مطلب منتشر شده از سوی مسکو تایمز مورد اشاره قرار گرفته، حصول چنین توافقی چندان کار ساده‌ای نخواهد بود. با این حساب، در روندهای آینده باید منتظر افزایش قیمت غلات به‌ویژه گندم، ذرت و دانه‌های روغنی در سطح جهانی باشیم که چنین موضوعی می‌تواند به افزایش تورم در بخش مواد اولیه و محصولات غذایی در سطح جهانی منجر شود.
اساساً روسیه به دنبال آن است که اوکراین در سال جاری یا در آینده قابل‌پیش‌بینی نتواند غلات خود را به بازارهای جهانی عرضه کند. ناتوانی اوکراین در انتقال غلات مازادش به بازار‌های جهانی، در حال حاضر بخش بزرگی از صنعت کشاورزی و تولید غلات اوکراین را از بین برده است. با ادامه روند فعلی، اقتصاد اوکراین رو به نابودی خواهد رفت. حتی اگر غرب قول کمک به اوکراین را برای بازسازی این کشور بدهد، باز هم اوکراین بدون برخورداری از اقتصادی مولد، نخواهد توانست این روند را به شکل طبیعی طی کند. روس‌ها با این تاکتیک‌هایی همچون سخت کار کردن در درازمدت را به‌خوبی آشنا هستند و این تاکتیک روشی مطمئن برای روس‌هاست تا بتوانند اوکراین را به‌زانو دربیاورند. البته روسیه هم مشکلات خودش را دارد، بنابراین فشار این کشور بر اوکراین ممکن است آن‌قدری نباشد که انتظارش را دارند، اما اقداماتی که تاکنون به آن دست‌زده‌اند طوری طراحی شده که بتواند در بازه‌های زمانی میان و بلندمدت در آینده به کی‌یف فشار بیشتری وارد بیاورد.