کاتالیزوری در مسیر سیاست خارجی و ترویج صلح

نویسنده: دکتر مریم خالقی نژاد، تحلیلگر دیپلماسی فرهنگی و روابط بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: درحالی‌که تجارت در قلب مشارکت شهرها در امور جهانی قرار دارد، جهانی‌شدن نقش جامع‌تری را برای شهرها رقم زده است. در زمانی که احساسات ملی‌گرایانه مردمی می‌تواند به‌راحتی سیاست‌های خارجی را تحت تأثیر قرار دهد، روابط خواهرخواندگی نقش مهمی در حفظ و ارتقای صلح و روابط ایفا می‌کند. وابستگی متقابل اقتصادی و تمایل متقابل برای ارتقای روابط حتی بر اساس نظریات مختلف بین‌المللی مانند نظریه وابستگی متقابل پیچیده در عرصه دانشگاهی نیز قابل توضیح است. پارادیپلماسی و خواهرخواندگی می‌تواند به‌طور غیرمستقیم به تعریف روابط بین‌دولتی کمک کند و آگاهی خاصی از یک سرنوشت مشترک را تقویت کند. این دیدگاه بر شبکه‌ای متراکم از پیوندهای اقتصادی، فناوری و سایر حوزه ها بین کشورها در عصر جهانی‌شدن شتابان تأکید می‌کند، که در آن انبوهی از بازیگران و فرآیندهای غیردولتی جوامع را به روش‌های پیچیده و وابسته به یکدیگر به هم پیوند می‌دهند. در این طرح، کاهش نیروی نظامی به‌عنوان ابزار سیاست خارجی هم‌زمان با افزایش همکاری اقتصادی، فرهنگی است که به‌نوبه خود باید همکاری بین دولتی بیشتری را به همراه داشته باشد.

همکاری خواهر شهری اکنون یکی از بسترهایی برای بازیگران غیردولتی است تا توانایی‌های خود را در ایجاد تعاملات فرامرزی در نظم جهانی به نمایش بگذارند و بازیگران غیردولتی در سطوح فرعی مانند شهرها و استان‌ها یکی از آن‌ها هستند. برای نمونه یکی از همکاری‌های خواهر شهر در کشور اندونزی بسیار مثمر ثمر بوده است (قابل ذکر است که هدف از بیان بازیگران غیردولتی و مثال شهرهای غربی نه به منظور جدایی طلبی بلکه در راستای اهداف ملی یک کشور است که چگونه بازگیران غیردولتی و کنشگران ریز و درشت می¬توانند از قِبَلِ پارادیپلماسی به اهداف متعدد خود و کشور جامه عمل بپوشانند)، مثلا همکاری بین شهرهای سوراکارتا و شیان چین است که با امضای یک نامه تعهد (LoI) بین این دو در سال 2015 آغاز شد و هنوز در حال انجام است و به اجرا و به عرصه عمل رساندن اهداف طرفین تأکید داشته و عمل کرده‌اند. زیرا هر دو از نظر تاریخی مشترکات مشترکی دارند، شهرهایی هستند که محل رشد و توسعه پادشاهی یا سلسله‌ای است که ارزش‌های آن تا به امروز حفظ شده است. زمینه‌های همکاری بسیاری بین این دو وجود دارد که از عناصر اقتصادی، گردشگری، آموزش و سایر پیشرفت‌های فنی و فناوری با هدف دستیابی به نتایج مطلوب برای هر دو طرف را شامل می‌شود.

در حوزه روابط بین‌الملل، بسیاری از کشورها برای داشتن یک رابطه چندجانبه همکاری می‌کنند. توافق بین دو کشور عمدتا می‌تواند به صورت (دولت به دولت) و یا از مسیر کنشگران غیردولتی باشد. پارادیپلماسی پدیده و موضوع جدیدی است که در حوزه روابط بین‌الملل مورد مطالعه قرار می‌گیرد و به چیزی اشاره دارد که می‌توان آن را "در حوزه سیاست خارجی" نامید و به ظرفیت" نهادهای غیردولتی اشاره دارد که، مشارکت آنها در عرصه بین‌المللی مستقل از دولت خود ( اما در چارچوب مقرراتی از پیش تعیین شده) در تعقیب اهداف متمایز بین‌المللی خود را بیان می¬کند.

این یک توسعه مفهومی و عملی چالش‌برانگیز مفهومی است، زیرا رشته روابط بین‌الملل معمولا نهادهای زیردولت (غیردولتی) را موضوع روابط بین‌الملل در نظر نمی‌گیرد. عملا به دلیل اینکه ادعای حاکمیت خارجی کشورها، حق منحصربه‌فرد آنها برای تعامل با دیگر بازیگران در عرصه بین‌المللی، درصورتی‌که ملزم به اشتراک در این امتیاز اساسی دولت باشند، به طور بالقوه تضعیف می‌شود. پارادیپلماسی که به معنای همکاری بین‌المللی که توسط بازیگران جهانی و  منطقه‌ای، اعم از  استان/شهر، شرکت، موسسه و... اجرا می‌شود، یک پدیده نسبتا جدید در عملکرد دولت¬هاست، اقدامی که باعث مشارکت بازیگران محلی در عرصه بین‌المللی شده نشان می‌دهد که مفهوم حاکمیت تغییر اساسی کرده است. بنابراین، برای اینکه یک دولت یا یک کشور از حاکمیت هر چه بیشتر برخوردار شود، باید قدرت خود را در ارتباط گیری به اشتراک بگذارد و آن را با بازیگران عرصه بین‌المللی تقسیم کند. البته، نشان می‌دهد که دولت همچنان حامل حاکمیت برتر است، اما با عطف به پیشرفت¬های ارتباطاتی بازیگران غیردولتی نیز تمایل دارند در اهداف ملی و بین‌المللی مشارکت داشته باشد. 

خواهرشهر یا خواهرخواندگی شهری همچنین به عنوان شهرهای دوقلو (دوقلوهای شهری) یک راهبرد جدید است و یکی از برنامه‌هایی است که قدرت تأثیرگذاری پارادیپلماسی را نشان می دهد. به‌طورکلی، خواهر شهر نوعی توافق بین دو شهر یا منطقه در سطح ایالت یا استان است که یک یا چند شباهت در محورهای مختلف دارند و هر یک از این مکان‌ها در یک بخش جداگانه از کشورها قرار دارند. یکی از مهمترین و کلیدی ترین محورها، لایه اقتصاد از نظر همکاری خواهر شهر بین شهرها بر اساس چند شاخص مهم، یعنی جذب سرمایه‌گذاری خارجی و هدف قرار دادن بازارهای جدید برای صادرات بیشتر است. برای مثال شهر سوراکارتا به طور فعال در نوزدهمین مجمع سرمایه‌گذاری و تجارت برای همکاری شرق و غرب و نمایشگاه بین‌المللی جاده ابریشم که در شیان برگزار شد شرکت کرد. این فعالیت خود بیانی از سیاست دولت جمهوری خلق چین برای «راه ابریشم» است، که قبلا برای چین شکوه و جلال به ارمغان آورده است، زیرا این یک مسیر تجارت جهانی است که می‌تواند مناطق شرقی و غربی یا آنچه را که اکنون آسیا و اروپا نامیده می‌شود، به هم متصل کند. شهر سوراکارتا این را فرصت خوبی برای ایجاد مشارکت با کشورهای مختلفی می‌داند که در جنبه‌های مختلف، به‌ویژه اقتصادی، در منطقه «جاده ابریشم» قرار دارند. علاوه بر این، این توسط گذرگاه Trans JavaToll که از منطقه سوراکارتا می‌گذرد پشتیبانی می‌شود و دسترسی به اقتصاد مشترک را آسان‌تر می‌کند. درزمینه همکاری خواهرخواندگی بین سوراکارتا و شیان، مجموعه فعالیت‌های انجام شده توسط این دو شهر و ارزیابی های صورت گرفته نشان داده که انگیزه‌هایی وجود دارد که شاخص‌های لایه تبادل دانش را برآورده می‌کند، یعنی وجود مبادلات فرهنگی و آموزشی و همکاری فنی بین این دو به ثمر رسیده، در بخش آموزش، شهر سوراکارتا از ابتدا برنامه کاری را در قالب مبادله مربیان/مدیران و همچنین تبادلات رسمی و غیررسمی دانش آموزان با شهر شیان راه‌اندازی کرده است. با هدف افزایش نیروی انسانی در فعالیت‌های آموزشی و یادگیری در شهر سوراکارتا این کار انجام شده لذا بی‌تردید انگیزه‌ای برای مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی وجود دارد به‌طورکلی میان این دو خواهر شهر اقداماتی برای همکاری های آموزشی، تبادل دانشجو، گردشگری، تبادل ماموریت¬های هنری و ترویج فرهنگ و گردشگری، حفظ اماکن تاریخی، تبلیغات اقتصادی و ... انجام شده است.

لایه ملاحظات سیاسی تعامل شهر سوراکارتا با شهر شیان نیز یکی از کمک‌های آن در معرفی اندونزی به‌عنوان مادر دولت مرکزی در صحنه بین‌المللی است. دستور کار پیگیری شده در فرایند همکاری با اصول ایالت، قوانین و مقررات قابل اجرا، و همچنین چشم‌انداز و مأموریت کشور واحد جمهوری اندونزی مطابقت دارد. این را می‌توان در نحوه نشان دادن شعار "اندونزی شگفت‌انگیز" در هر ارائه پتانسیل گردشگری در شهر سوراکارتا مشاهده کرد، همچنین نشان می‌دهد که چگونه هر مرحله از همکاری انجام شده همیشه به‌طور منظم هر ساله به دولت مرکزی گزارش می‌شود. که هم‌افزایی بین دولت محلی و مرکزی باقی می‌ماند و از فعالیت‌های خواهر شهر بین سوراکارتا و شیان به عنوان وسیله‌ای برای نشان دادن تمایزات بین سوراکارتا به عنوان موجودی با هویت سیاسی و فرهنگی متفاوت از کشور خود استفاده نمی‌شود بلکه در جهت اندونزی قوی¬تر و یا همان اندونزی شگفت انگیز عمل شده است.

هدف این نوشتار بررسی همکاری خواهرخوانده به‌عنوان تمرین پارادیپلماسی برای برقراری روابط بین‌المللی در شهرهای مختلف از طریق دیدگاه‌های چند رشته‌ای مطالعات حقوقی و روابط بین‌الملل است. این نوشتار به دنبال پاسخ به این است که چگونه یک پارادیپلماسی خود را از طریق خواهر شهری یا خواهرخواندگی شهری برای ایجاد همکاری‌های بین‌المللی و چالش‌های حقوقی و اجتماعی انجام می‌دهد. در پاسخ بر این نظر هستیم که اجرای سه لایه پارادیپلماسی به گفته لکورز (2008) که شامل مسائل اقتصادی (لایه اول)، فرهنگی، آموزشی، فناوری و سایر جنبه‌های چندبعدی (لایه دوم) و ملاحظات سیاسی (لایه سوم) است با استفاده از روش های همچون خواهرخواندگی قابل اجرا است. در این روند کریدور قانونی انجام پارادیپلماسی، ازآنجایی‌که مبنای قانونی و محدودیت¬های بازیگران غیردولتی برای تعامل با بازیگران بین‌المللی را ارزیابی می‌کند، با استفاده از داده‌های جمع‌آوری‌شده از طریق اسناد حقوقی و مطالعات ادبیات حقوقی  تاکید بر مثمر ثمر بودن پارادیپلماسی در سراسر جهان دارد. 

نتایج نشان می‌دهد که همکاری‌های خواهرشهری را می‌توان به‌عنوان لایه اول (اقتصاد) و لایه دوم (فرهنگ، آموزش و فناوری) عملکرد پارادیپلماسی طبقه‌بندی کرد، درحالی‌که ممکن است در برخی موارد لایه سوم (سیاست) از این همکاری مستثنی واقع شود. بی‌تردید شهرهای مختلف در اجرای برنامه‌های عملیاتی خواهر شهری خود با چالش‌های متعددی مانند موانع قانونی، تداوم همکاری، محدودیت منابع انسانی، تخصیص مجدد بودجه و مشارکت محدود شهروندان مواجه است. اما آنچه اهمیت دارد حداقل ثمرات این اقدامات پارادیپلماتیک است که اولا منجر به آگاهی بیشتر شهروندان یک کشور از شهر، استان و کشور مقابل می شود، سپس حداقل تلاش های ارتباط‌گیری اقتصادی و جذب سرمایه‌گذار، توسعه گردشگری  معرفی ظرفیت های گردشگری و سپس معرفی ارزش های فرهنگی و آشنایی مخاطبان با فرهنگ و تمدن آن منطقه ( شهر و استان) را نیز در پی خواهد داشت که همه این موارد به‌مرورزمان بر افکار شهروندان و سپس اشاعه در جوامع مقابل و در نهایت تأثیر بر سیاست خارجی دو دولت را در پی خواهد داشت.