چین از جان جهان چه می خواهد

نویسنده: ابراهیم بیان، دانش‌آموخته رشته روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: سیاست خارجی چین برخاسته از یک امر فرهنگی استثناست که به واسطه تاریخ طولانی این کشور در امر حکمرانی و پایداری فرهنگیش در طول قرن های متمادی بدست آمده است. نخبگان چینی، کشورشان را در مرکز عالم تصور می کنند و حاکم این کشور را محور اصلی مابین انسان و خدا می دانند که موجب بالندگی و مایه الهام مابقی افراد بشر است. در دید آنان نظم جهانی، نظمی سلسله مراتبی بوده و هر یک از جوامع بر حسب نزدیکی به فرهنگ چین دارای نوعی از ارتباط خراج گذارانه با این کشور است که هیچ گاه جایگاهی برابر یا همکار با آنان ندارند. دیپلماسی در نظر آنان فرصتی برای کشورهای دیگر است تا ارادت خود را به چین اعلام دارند و به آن نزدیک شوند. 

ما به ازای تاریخی این نگاه را می توان در مواجه مائو تسه دانگ – رهبر انقلاب چین – با هند در اکتبر سال 1961 دید؛ زمانی که دو کشور در نواحی هیمالیا بر سر تعین خطوط مرزی بایکدیگر درگیر بودند. مائو به فرماندهان نظامی کشورش دستور داد تا با حمله ای سریع و موثر نیروهای هندی مستقر در مرز را قلع و قمع کنند اما بلافاصله به مواضع پیشین بازگردند. این حمله موفق و عقب نشینی بعد از آن بیانگر عظمت و برتری کشوری بود که نظم جهانی را در چارچوب نظم وستفالیایی برآمده از تاریخ غرب که – در آن مرزهای هر کشوری معلوم، جایگاه حقوقی همه کشورها با هم برابر و هیچ کشوری حق تجاوز به کشور دیگری را ندارد – تبیین نمی کرد بلکه به مانند تاریخ باستان خودشان، این چین است که در مرکز عالم است و بقیه کشورها به واسطه ابراز ارادتشان به این مرکز تنبیه یا تشویق می شوند. 

اکنون نگارنده قصد دارد همین خط فکری در سیاست خارجی چین را با پاسخ به دو پرسش نشان دهد. دو پرسشی که خطوط کلی سیاست خارجی چین را برای دهه آینده در سطح جهان ترسیم می کند.1) برنامه چین برای یکپارچه کردن سرزمین های جداشده از این کشور مثل تایوان، هنگ کنگ و آب ها و جزایر مورد مناقشه با همسایگانش چیست؟ 2) با ساختن چه نظمی در سطح جهان می تواند در برابر آمریکا به موازنه قدرت دست یابد؟

1) در اکتبر سال 2021 رئیس جمهوری چین آقای شی جین پینگ، در نطقی تاکید کرد وظیفه تاریخی این کشور متحد ساختن سرزمین های جدا شده از سرزمین مادری است، در ادامه فعالیت های چین در این راستا را بررسی می کنیم: 

تایوان: در اکتبر 2017 که مصادف با 19 گردهمایی اعضای حزب کمونیست در این کشور بود، رئیس جمهوری این کشور اعلام کرد که تایوان پس از روی کار آمدن رئیس جمهوری جدیدش – آقای تسای – در سال، 2016 خواهان استقلال است؛ از این روی مذاکرات دیپلماتیک برسر موضوعات مورد مناقشه با تایوان قطع شده و در جهت فشار وارد آوردن بر این کشور، از 4.2 میلیون نفری که در سال 2015 از چین به تایوان می رفتند، با اعمال محدودیت هایی به 2.7 میلیون نفر در سال رسید که به موجب آن درآمد دلاری تایوان از 44.5 میلیارد دلار به 24.4میلیارد دلار در زمینه توریسم کاهش پیدا کرده است. همچنین با اعمال فشار بر سازمان بهداشت جهانی از حضور نماینده تایوان در نشست های این سازمان برای مقابله با همه گیری کرونا ممانعت به عمل آمده است و در سال 2020 که موعد برگزاری انتخابات در این کشور بود با برگزاری مانورهای نظامی در امتداد خط ساحلی این کشور کمپین انتخاباتی رئیس جمهور این کشور تحت فشار قرار گرفت. 

آب های مورد مناقشه: چین با برونئی، مالزی، ویتنام، فیلیپین، هند و ژاپن بر سر تعیین خطوط مرزی چه در دریا و چه در خشکی منازعه دارد. این کشور خطوط مرزی تعین شده را یادگار شوم کشورهای استعماری می داند که با اسناد تاریخی مغایر دارد. در طول همه گیری کرونا، چینی ها بارها کشتی ها و هواپیماهای نظامی خود را برسر خطوط مرزی مورد مناقشه به حرکت در می آوردند که در مواردی منجر به ایجاد خسارت مالی و جانی شد، مثل غرق شدن کشتی ماهیگری مالزیایی در اثر برخورد با نیروی گارد ساحلی چین و درگیری مرگبار در مرز با هند بعد از نزدیک به 40 سال آتش بس. 

در مورد هنگ کنگ نیز در سال 2021 قانونی در چین به تصویب رسید که به خودمختاری هنگ کنگ پایان می داد و این شهر را به مانند بقیه شهرهای چین یک شهر عادی تلقی می کرد.

2) چین برای دستیابی به توازن قدرت با آمریکا راهبرد تاریخی مرکز گرایی در نظام بین الملل را دنبال می کند. این بدان معنا است که از طرفی قصد دارد آمریکا را از منطقه آسیا-پاسفیک منزوی و سپس اخراج کند و در سطح نظام بین الملل سازمان ها و قواعد بین المللی را در اختیار خواسته های خود قرار دهد. برای رسیدن به این مهم از سه ابزار اقتصادی، سیاسی/فرهنگی و دیپلماسی اجبار استفاده می کند. که در ادامه به بررسی هر کدام از این سه ابزار می پردازیم.

ابزار اقتصادی: چین از طریق استراتژی شریک اول تجاری شدن با کشورهای حاشیه اقیانوس آرام و منطقه شرق و جنوب شرق آسیا که تبلور آن در رهبری دو موافقنامه تجارت آزاد یکی به اسم ترانس پاسفیک -12 کشور حاشیه اقیانوس آرام – و دیگری توافقنامه تجارت آزاد بین ده کشور شرق و جنوب شرق آسیا به همراه کره جنوبی، استرالیا، نیوزلند و ژاپن است، سعی بر کمرنگ کردن نقش اقتصادی آمریکا در منطقه و وابسته کردن کشورهای این ناحیه به سرمایه، کالاها و زنجیره تامین چین دارد تا در مواقع ضرور از این اهرم برای جلب حمایت های سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی این کشورها در جهت منافع خود استفاده کند. اقدام بعدی چین طرح ابتکاری کمربند و جاده است که تداعی¬گر جاده ابریشم چینی در زمان باستان است. 

با اجرایی شدن این طرح چین از سه مسیر دریایی و سه مسیر خشکی به اروپا، آفریقا، خاورمیانه، آمریکای لاتین و آسیا متصل می¬شود و در مرکز مبادلات اقتصادی، تجاری، فناوری و فرهنگی جهان قرار می گیرد. این پروژه 60 کشور را تحت تاثیر قرار داده و بیش از 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری توسط چین ها انجام گرفته است. با این حال این پروژه در اجرا به دلیل فساد، تخریب محیط زیست و آلودگی، ایجاد سطوح بالای بدهی خارجی برای کشورهای میزبان و تضعیف موقعیت کارگران محلی در برابر کارگران چینی با اعتراضات مردمی در کشورهایی مثل کامبوج، پاپوآ گینه نو، زامبیا و قزاقستان قرار گرفته و دارای مشکلاتی شده است به گونه ای که یک مطالعه در سال 2018 نشان می دهد که از 1814، پروژه در حال ساخت تحت لوای این طرح، 270 پروژه معضلاتی دارند که 32 درصد ارزش کل پروژه ها را شامل می شود.

ابزار فرهنگی: رئیس جمهوری چین برای تبلیغ و گسترش فرهنگ و زبان چینی از موسسه پکنفسیوس که در خارج از چین در درون دانشگاه های کشور های مختلف و یا به طور مجزا دارای کلاس درس است، حمایت می کند. به گفته لی چانگ چون، عضو بلندپایه دفتر سیاسی حزب کمونیست این کشور، موسساتی شبیه موسسه کنفسیوس که پیش برنده فرهنگ چین در جهان هستند باعث تقویت قدرت نرم چین می شوند. تا سال 2020 این موسسه در سطح جهان دارای بیش از 500 شعبه بوده است. مثلا در قاره آفریقا 61 شعبه دارد که نشانگر اهمیت آفریقا برای چین در سال های آینده دارد. ابزار دیگر برای بیشبرد قدرت نرم فرهنگی چین همین طرح ابتکار کمربند، جاده است. آقای شی در یک سخنرانی عمومی در اکتبر سال 2017، مدل توسعه¬ چینی را الگویی قابل تکرار برای دیگر کشورها دانست و گفت اکنون پکن آماده است تا مجموعه ای گسترده از برنامه های آموزشی – سیاسی به دیگر کشورها ارائه دهد. برای مثال، آفریقای جنوبی و سودان در برنامه های حزب کمونیست چین برای آموزش سیستم تبلیغاتی، نحوه ارتباط با افکار عمومی و ساختار سیاسی این کشور مشارکت می کنند. چین از طریق شبکه 5G و دیگر ابزارات دیجیتالی مثل ماهواره برای انتقال ارزش های سیاسی و فرهنگی خودش در کنیا استفاده می کند و برنامه هایی با محتوای جنایت های جنگی ژاپن در جنگ دوم جهانی، مستندهایی درباره زندگی مردم چین از طریق امواج رادیویی و تلوزیون های ماهواره ای به این کشور مخابره می کند. لازم به ذکر است که برخی از کشورهای آفریقایی مثل اوگاندا و تانزانیا فناوری هایی از چین دریافت کرده اند تا بواسطه آن رسانه های اجتماعی و جریان اطلاعات در شبکه اینترنت را محدود و مدیریت کنند که این اتفاق در سطح افکار عمومی لطمه به قدرت نرم و اعتبار چین زده است. 

دیپلماسی اجبار: دیپلمات های چینی به گرگ های مبارز که برگرفته از یک فیلم مورد علاقه آقای شی با همین نام است، معروفند یعنی شیوه عمل آنان هرگاه منافع چین در سطح نظام بین الملل با خطر مواجه شد، تهاجمی و در پی فشار وارد آوردن به طرف مقابل برای احقاق حق خود هستند. برای مثال، در اوایل دوره همه گیری کرونا، هنگامی که استرالیا خواستار تحقیق بر منشاء ویروس کرونا در این کشور شد، چین روی برخی از کالاهای محبوب صادراتی استرالیا به این کشور تعرفه وضع کرد. یا پکن خطوط هوایی بین‌المللی و صنایع هتل‌داری و فیلم سازی را تهدید کرده که اگر ادعاهای حاکمیتی چین در مورد هنگ کنگ، دریای چین جنوبی و تایوان را به رسمیت نشناسند، با پیامدهای مالی جدی مواجه خواهند شد. در نمونه ای داریل موری، مدیر ورزشی باشگاه بسکتبال هوستون راکتس که در لیگ NBA شاغل است، توییتی در حمایت از اعتراضات دموکراسی خواهانه در هنگ کنگ زد که به قطع پخش مسابقات NBA  از تلوزیون ملی این کشور و تحریم برند راکتس در سراسر فروشگاه های پکن منجر شد. در نمونه¬ای دیگر در سطح سازمان های بین المللی، از سخنرانی دولکان عیسا، از فعالان برجسته اویغور، در سال 2017 در برابر مجمع دائمی سازمان ملل متحد توسط وو هونگبو، معاون دبیرکل در دپارتمان اموراقتصادی – اجتماعی سازمان ملل جلوگیری به عمل آمد. این رفتار حاکی از آن است که برای دیپلمات های چینی اهداف و خطوط قرمز ملی بر اهداف سازمان های بین المللی که در آن مسئولیت دارند، اولویت دارد. همچنین در سال 2019 روزنامه لوموند فرانسه در گزارشی فاش کرد که برزیل و اروگوئه توسط چین تهدید شدند که اگر از نماینده این کشور برای تصدی ریاست سازمان خواروبار کشاورزی حمایت نکنند، صادرات محصولات کشاورزی این کشورها به چین مسدود می شود. 

این مطالب بیانگر آن است که معماری نظم کنونی جهانی از دید چینی ها نباید به نفع چند کشور محدود لیبرال دموکرات باشد و این معماری باید به نفع خواسته های چین تغییر جهت دهد. نظر رئیس جمهوری چین آقای شی جین پینگ درباره نظم جهانی چینی این است که این نظم باید بر محدودیت جریان اطلاعات، سرمایه، آزادی دسترسی به بازار آزاد و آزادی های فردی باشد تا دولت بتواند بی هیچ محدودیتی بر آن نظارت کند و از این طریق هم چین سرزمین های جدا شده را به آغوش سرزمین مادری باز می گرداند و هم جایگاه این کشور را در مرکز عالم تثبیت می کند.