دیاسپورای هند و سیاست خارجی ج.ا. ایران

دیپلماسی ایرانی: کتاب «دیاسپورای پارسی‌های هند و سیاست‌خارجی ج.ا.ا » به تازگی و به قلم محمدحسن شیخ الاسلامی و محمدتقی امراللهی و با همت موسسه تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران انتشار یافته و به بررسی موردی موضوع دیاسپورا در محیط سیاسی-اجتماعی ایران می پردازد.

پژوهش در خصوص دیاسپورا یا جوامع دور¬ از ¬وطن موضوعی جدید در عرصه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی-اجتماعی است که با وجود ریشه های تاریخی سابقه کوتاه چند دهه ای در علوم مدرن دارد. از این منظر بررسی رابطه دیاسپورا و سرزمین مادری در روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای امری متاخر و در عین حال به سرعت روبه رشد است. 
همزمان با گسترده شدن دامنۀ ایده‌ها‌یی چون «جهانی‌شدن»، «جهان‌وطن‌گرایی» و اهمیت روبه تزاید مفهوم «مهاجرت» اهمیت دیاسپورا در بعد بین المللی آن در چند سال اخیر به اوج رسیده است¬. اکنون روند فزایندۀ‌ جابه‌جایی جمعیت به‌ویژه از کشورهای درحال توسعه و کمتر توسعه‌یافته به‌سوی کشورهای توسعه‌یافته که بر اثر عوامل طبیعی و انسانی گوناگونی، از تغییرات آب‌وهوایی، سیل، زلزله، و رانش زمین گرفته تا جنگ داخلی، تروریسم و بنیادگرایی، بی‌خانمانی، کمبود منابع، بی‌توجهی به نخبگان، و درصد بالای بیکاری موجب شده است که نگاه جدیدی ناظر به چگونگیِ تأثیر مهاجرت بر روابط میان دولت‌ها و ملت‌ها با یکدیگر و حتی در گستره نظام جهانی به‌منظور توسعه مفهومی آن شکل بگیرد. برنامه‌های ویژه سازمان‌های بین‌المللی و در رأس آن‌ سازمان ملل متحد درخصوص مهاجران، آوارگان، پناهندگان، پناهجویان و بی‌خانمانان که از طریق کارگزاری‌های تخصصی صورت می‌پذیرد، نشان از شناسایی این روند جدید بین‌المللی و حساسیت روی آن دارد.

ایران کشوری با تمدن چندهزارساله، که میراث بزرگ تمدنی ایرانی-اسلامی خویش را در عصر دولت مدرن با خود همراه دارد، طی قرن‌ها و در بستر فرازونشیب‌های تاریخی و اجتماعی پرشمار مهاجرت‌های گسترده‌ای را شاهد بوده است که چه به مقصد این کشور و چه از مبدأ آن صورت پذیرفته است. یکی از مهم‌ترین این مهاجرت‌ها از مبدأ ایران و طی چند مقطع، مهاجرت تاریخی زرتشتیان ایران به کشور هندوستان و سکنی ‌گزیدن این جمعیت دینی در آن کشور است که بعدها به پارسی‌ها شهرت یافتند. این گروه بعد از یک سفر پرماجرا و خطرآفرین در نهایت در هند مستقر شده و در طول قرن ها همواره تصویر ایران را به عنوان مام میهن خویش در اذهان خود و نسل های بعد حفظ کردند.
این جامعه در ابتدا در کسب و کارهای کوچک هند فعال شد. به تدریج و به ویژه با ورود استعمارگران غربی دوره‌ای از پیشرفت تجاری، علمی و صنعتی در میان جامعهِ کوچکِ دور از وطنِ پارسی آغاز شد. این رشد دوره ای از پیشرفت و بالندگی در جامعه‌ی هند و در پی آن تأثیرگذاری موثر بر امور زرتشتیان ایران را به همراه داشت. تعامل پارسی ها با ایران در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و دینی مصداق های متنوعی دارد و در دوره های مختلف با استقبال و علاقه مندی دو طرف -دولت و مردم ایران از یک سو و پارسی های هند و دولت های مستقر هند از سوی دیگر- همراه بوده است. 

امروزه این گروه مهاجر به عنوان اقلیتی مهم، قابل احترام و پیشرو در هند صاحب نفوذ اقتصادی و نقش اجتماعی منحصر به فردی هستند که گذشته از اهمیت فرهنگی-تاریخی آن برای کشورمان می تواند در سطوح مختلف تصمیم سازی مورد توجه قرار گیرد. بیشترین جمعیت زرتشتیان جهان، دینی که سرمنشاء آن ایران بوده است، اکنون در کشور هند و در قامت پارسی‌ها ظاهر شده است. در حوزه اقتصادی این جامعه صاحب کارخانجات و صنایع مهمی در هند و خارج از آن است که از جمله می توان به گروه تاتا، گودرز، میستری و وادیا اشاره کرد. استفاده از ظرفیت افراد صاحب نفوذ پارسی در احزاب هند برای فرصت‌سازی اقتصادی و بسط روابط سیاسی در چارچوب علاقه‌مندی‌های مشترک قابل توجه است. در کنار این موارد همکاری در زمینه گردشگری، تاریخ پژوهی، علم و فناوری، امور بشردوستانه، موارد دیگری است که می تواند محصول برنامه ریزی و تعامل با این جامعه دور از وطن باشد.

به‌علاوه، مهاجرت‌های ثانویه پارسی‌ها و حضور آنان در کشورهای توسعه‌یافته، امکان ارتباطات و تعاملات جدید ایران با کشورهای مذکور را در ابعاد سیاسی و اقتصادی فراهم می‌آورد. این کارکرد با توجه به روحیۀ لابی‌گری پارسی‌ها و آشنایی آنان با ظرفیت‌های اقتصادی-محیطی در قامت مشاوران خوش‌فکر اروپایی¬ها که دل در گرو توسعه ایران هم دارند سابقه طولانی دارد. 

از این گذشته، روابط نزدیک دولت با یک اقلیت ریشه‌دار، قدرتمند و دارای وجهه متمایز بین‌المللی می‌تواند در شرایط تهدیدآمیز دنیای کنونی که با منازعات گره خورده است مانعی بر سر پیشامد این حوادث و در تأمین امنیت پایدار جامعه کنونی ایران باشد. البته همۀ این موارد به شرط آن می‌تواند کارکرد سازنده داشته باشد که محافظت کافی امنیتی، حفاظتی و اطلاعاتی صورت پذیرد تا این رابطه با نفوذ بیگانگان و سرویس‌های جاسوسی همراه نشده، به عکس خود مبدل نگردد.

اگرچه تا به امروز موضوع دیاسپورا از زوایای گوناگونی مورد بحث قرار گرفته است، لیکن وجود یک بررسی دقیق علمی و مبتنی بر مصداق بومی در این زمینه به ندرت به چشم آمده است. در حالی که توجه عمده به ادبیات شکل‌گیری و تحولات این مفهوم انتزاعی متمرکز شده است یک مطالعه‌ی موردی در این باب بسیار کارگشا خواهد بود. خاصه آنکه خلاء پژوهشی در زمینه‌ی پیوند گروه دیاسپورای بومی-در اینجا پارسی‌ها- با سرزمین ایران در طول تاریخ و به ویژه در عصر حاضر به چشم می¬خورد.

در نهایت این کتاب مشتمل بر پنج فصل است. فصل اول به بیان کلیات پژوهش می پردازد. نویسندگان در فصل دوم به بیان چهارچوب مفهومی و مفاهیم محوری مورد بحث در قالب الگوها و نظریه‌های مربوط به مبحث دیاسپورا می پردازند. در اینجا ریشه‌ و مبدأ واژه دیاسپورا و معانی اصطلاحی آن در بستر تحولات معنایی، انواع آن به لحاظ فعال و غیرفعال، تفاوت‌های آن با مفاهیم مشابه به ویژه مهاجرت، جنبه‌های فرهنگی آن، ویژگی‌های دیاسپورا، و جایگاه آن به مثابه یک فرصت به ویژه در فضای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی-اجتماعی تبیین می‌شود.

فصل سوم تاریخچه دیاسپورای پارسی‌ها در هند و جایگاه این دیاسپورا در سیاست و جامعه‌ی هند را مورد توجه قرار داده و تکوین آن در عصر حاضر را بررسی می‌کنیم. در اینجا به طور مشخص به نحوه ارتباط این جماعت با جامعه هند و ادغام در آن در طول تاریخ پرداخته می‌شود و در نهایت به پیشرفت پارسی‌های هند در قرون اخیر اشاره می‌شود.
در فصل چهارم با بررسی پیشینه مناسبات اقتصادی و اجتماعی ایران و هند در بستر تاریخی و حکومت‌های مختلف به دوران استقلال هند و فضای سیاسی مسلط این دوران و فراز و نشیب‌های روابط دوجانبه متأثر از فضای حاکم دوقطبی بین‌الملل پرداخته می‌شود و در انتها تحولات ایجادشده همزمان با انقلاب اسلامی ایران از جمله مواضع هند در جنگ تحمیلی و موضوع هسته‌ای مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

در انتها در فصل پنجم تأثیر دیاسپورای پارسی‌ها بر مناسبات دوجانبه اقتصادی و اجتماعی ایران و هند ذیل دو بخش اصلی مناسبات ایران و پارسی‌های هند و ارتباطات پارسی‌های هند با زرتشتی‌های ایران ارزیابی شده و با برشمردن فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو زمینه‌های جدی کارکرد متقابل دیاسپورای پارسی‌ها بررسی می‌شود.