برجام روی میز و امید به عدم تغیر دولت از میانه روی به راست افراطی

نویسنده: عدنان طباطبایی

دیپلماسی ایرانی: با پیروزی سید ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری ایران، این کشور به طور بالقوه در جریان یک تغییر چشمگیر در چشم انداز سیاسی خود افتاده است. میانه روها (اعتدالیون) پس از هشت سال کنترل بر قوه مجریه، شکست سخت سیاسی را در برابر اردوگاه محافظه کار (اصولگرایان) متحمل شدند. جناح «اصلاح طلب» که زمانی حامیان خود را برای ریاست جمهوری حسن روحانی بسیج کرد، سرمایه و جذابیت سیاسی خود را از دست داده و سال ها طول می کشد تا مجددا به عنوان یک نیروی سیاسی ظهور کند.

درست بر خلاف اصلاح طلبان، تندروترین گروه در جناح اصول گرایان موسوم به جبهه پایداری اکنون شاهد افزایش قدرت و نفوذ خود است و این در حالی است که در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به نظر می رسید این گروه در آستانه نابودی سیاسی قرار دارد. رویکرد ایدئولوژیک آنها به استثنای مخالفت کامل با برجام چندان در فضای سیاسی کشور مشاهده نمی شد. اما با خروج آمریکا از توافق هسته ای در ریاست جمهوری دونالد ترامپ، دولت روحانی ضعیف شد و کلیدی ترین پرونده که پشتوانه مردمی و نفوذ سیاسی درون نهادی برای آن رقم زده بود را از دست داد.

پس از وخیم شدن وضعیت اقتصادی کشور و از بین رفتن امیدها به بهبود، جبهه پایداری از فرصت برای بازسازی استفاده و لحنی را اتخاذ کرد که در مقایسه با لحن گاها متکبرانه و دور روحانی و کابینه او واقعی تر به نظر می رسید و بیشتر با احساسات عمومی هماهنگ بود. پس از سرخوردگی گسترده میلیون ها ایرانی و بی تفاوتی سیاسی متعاقب آن، جای تعجب نداشت که در فوریه 2020 حدود یک سوم کرسی های مجلس به جبهه پایداری رسید. حضور در شورای نگهبان هم شرایط را برای محافظه کاران تندرو به میزان قابل توجهی آسان کرد. اما حتی اگر رد صلاحیت ها رخ نمی داد، حال و هوای کلی مردم و عدم موفقیت اصلاح طلبان و میانه روها به احتمال زیاد باز هم به شکست سیاسی آنها می انجامید. برخی از نمایندگان اصلاح طلب مانند مجید انصاری یا مصطفی کواکبیان که در انتخابات مجلس نامزد بودند، نتوانستند رای کافی برای بازپس گیری کرسی های خود کسب کنند.

اما هرکسی تصور می کند این اتفاقات به معنای یکپارچه شدن صحنه سیاسی ایران است، اشتباه می کند. سایه های مختلفی از خاکستری در اردوگاه اصول گرایان وجود دارد و درگیری های جناحی شدید است و ده ها نفر از سیاستمداران کهنه کار برای قدرت رقابت می کنند و احتمالا حالا که اردوگاه مجددا قوه مجریه را تحت کنترل دارد، اختلافات آنها بیشتر نمایان می شود.

حتی در میان طرفداران رئیسی هم بسیاری از نامزدی او خوشحال نبودند چون او را برای هدایت دستگاه قضایی مناسب می دانستند و انتظار داشتند پس از انتصاب توسط رهبر معظم در سال 2019، دوره پنج ساله ریاست قوه قضاییه را به پایان برساند. از نظر آنها، ریاست جمهوری می تواند به حمایت مردمی به دست آمده از مبارزه با فساد در قوه قضائیه آسیب برساند. برخی هم نگران آسیب دومین شکست احتمالی انتخاباتی برای زندگی سیاسی او بودند.

ابراهیم رئیسی برخلاف پیشینیان خود هیچ هویت یا دیدگاه سیاسی روشنی ارائه نداده است. از این رو، انتظار می رود رفتار او در ریاست جمهوری مبتنی بر ترکیب کابینه باشد و نه شخصیت او. این امر پویایی فعلی در اردوگاه اصول گرایان را بسیار مهم می کند. میزان رویکرد ایدئولوژیک یا واقع گرایی عملگرا در دولت او بستگی به این دارد که کدام جناح اصولگرا به طور مثرتری در کابینه رئیسی نقش داشته باشند.

یکی از مهم ترین انتصاب های رئیسی، وزیر خارجه است که باید همانند وزرای کشور، اطلاعات و امنیت ملی و دفاع با هماهنگی نزدیک با مقام معظم رهبری درباره آن تصمیم گیری شود. رئیس جمهوری حسین امیرعبداللهیان را به عنوان وارث محمدجواد ظریف معرفی کرده است. احتمال اینکه رای اعتماد نگیرد تقریبا وجود ندارد. امیرعبداللهیان یک دیپلمات حرفه ای متخصص در امور همسایگی ایران است و با توجه به سلسله مذاکرات امیدوارکننده بین مقامات امنیتی ایران و عربستان در نیمه اول امسال در بغداد، انتصاب او احتمالا منادی آنچه رئیسی در اولین کنفرانس مطبوعاتی به عنوان رئیس جمهوری منتخب وعده داده بود، باشد: اولویت سیاست خارجی ایران روابط با همسایگان خود خواهد بود. حسین امیرعبداللهیان همچنین موافق یا مخالف سرسخت برجام نیست. برخلاف جواد ظریف که سخت برای توافق هسته ای جنگید، یا دیپلمات های نزدیک به سعید جلیلی که مخالف سرسخت آن هستند، احتمالا بر سایر پرونده های سیاست خارجی متمرکز می شود و صرفا از بازگشت به برجام حمایت می کند چون امکان توجه بیشتر به مسائل منطقه را برای او فراهم می آورد. گفته می شود ملاقات او با انریکه مورا، معاون دبیرکل و مدیر سیاسی سرویس اقدام خارجی اروپا، در تهران در حاشیه مراسم تحلیف رئیسی «سازنده» بوده است.

تعامل با ایران هرگز برای اروپا آسان نبوده و در دولت رئیسی هم آسان نخواهد شد. اما دو طرف نمی توانند روابط خود را قطع کنند. ایران از نظر اروپا یک بازیگر منطقه ای بسیار مهم است و چالش ها در عراق، سوریه، یمن، لبنان و بحران فزاینده در افغانستان مستلزم آن است که ایران و سایر بازیگران منطقه سر میز مذاکره گردهم آیند و این مسائل را به طور معنادار مورد بررسی قرار دهند. در عین حال، قدرت اقتصادی و تکنولوژیکی اروپا همچنان در میان تکنوکرات های ایرانی مورد تحسین است و اروپا شریک اصلی توسعه و رشد کشور تلقی می شود.

شخصیت سیاسی رئیسی با کابینه او شکل می گیرد و عیان می شود. دیدگاه های او درباره تعامل با اروپا و برجام هم تحت تاثیر تجربیات دوران ریاست جمهوری خواهد بود. رئیسی بی شک همانند رهبر معظم به تلاش برای تعامل یا ترویج روابط با غرب شک و تردید دارد، اما این به معنای غیرممکن بودن همکاری ها نیست. احیای برجام می تواند زمینه ای برای ادامه مشارکت باشد. مرکزیت پرونده هسته ای می تواند یک نفرین و برکت باشد: نعمت چون در اصل فنی است و نفرین به این دلیل که بدون حل آن در کوتاه و میان مدت هیچ دستاوردی وجود نخواهد داشت. به نظر نمی رسد که تغییر جهت به راست افراطی در ایران تاثیر قابل توجهی بر ادامه مذاکرات احیای برجام گذاشته باشد. فرصت احیا باید از سوی همه طرفین غنیمت شمرده شود.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34