نگاه دوگانه غیرواقع بینانه به توافق نامه  ۲۵ ساله ایران و چین

نویسنده: محسن کشوریان آزاد، دکترای روابط بین الملل از دانشگاه خوارزمی

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه

از زمان مطرح شدن توافقنامه 25 ساله ایران و چین دوگانه دیدگاه های موافق و مخالف پیرامون آن مطرح شده است. دیدگاه های موافق اغلب بر چرخش سیاست ایران به شرق، آغاز پیوند عمیق اقتصادی ایران و چین، کمک چین به ایران در رهایی از تحریم ها و ... تاکید دارد و به این مسئله امید بسته اند که در آینده چین می تواند به عنوان «فرشته نجات اقتصاد ایران» در جهان مطرح شود. طیف مخالف نیز به شکل افراطی مسئله سلطه بیگانه گان، وابستگی اقتصادی ایران به چین، تاراج اقتصاد ایران و.... را پیش کشیده اند. آنچه در این جا مورد بحث است این است که هر دو طیف به شکل افراطی به مسئله رابطه ایران و چین نگاه می کنند و لازم است برای تدوین چنین مشارکت های نگاه واقع بینانه تری وجو داشته باشد. نگاه به ماهیت توافق نامه، جایگاه مشارکت راهبردی در سیاست خارجی چین، مفهوم مشارکت، ابعاد عملیاتی، جنبه غیرالزام آور، کلی بودن و ... نشان می دهد که نگرش های هر دو طیف موافق و مخالف بعضا تعصبی و جانبدارنه است.

ضرورت همکاری با چین 

برای تبیین «توافقنامه مشارکت جامع راهبردی ایران و چین» باید در نظر داشت که همکاری اقتصادی با چین برای همه کشورها از جمله ایران به یک ضرورت تبدیل شده است. علاوه بر ایران سایر دولت ها در ابعاد و اشکال مختلف درصدد همکاری اقتصادی، تجاری، سرمایه گذاری و امنیتی با چین هستند؛ چین که از دهه 1980 رشد اقتصادی خود را شروع کرده در سال 2020 بنا به گزارش نشریه گلوبال تایمز 17% از تولید ناخالص داخلی دنیا را در اختیار دارد و شبکه های مالی  و تجاری گسترده ای (همانند یک کمربند و یک راه، بانک توسعه آسیای زیرساخت، رویه کمک های خارجی، توسعه بنادر، اتصالات ریلی، گروه بریکس و...) را برای اتصال اقتصادی به کشورهای دیگر ایجاد کرده، جایگاه آن در نهادهای مالی همچون صندوق بین المللی پول (جزء پنج سهم ارز بین المللی سبد حق برداشت مخصوص با 10.92% ) گروه 20 و تجارت جهانی افزایش یافته، با 54 کشور توافقنامه ارزی دوجانبه امضا کرده و روند تقویت یوآن و  دلارزادیی از مبادلات مالی و تجاری خود را آغاز کرده است.  مؤلفه های فوق و سایر مؤلفه های دیگر چین را به عنوان بازیگر آینده نظم اقتصاد بین الملل مطرح کرده است، امری که گزارش اندیشکدهای آمریکایی و غربی آن را تأیید می کنند.

بنابراین با توجه حضور گسترده چین در اقتصاد جهانی و اینکه چین اولین شریک تجاری ایران با حدود 30% تجارت خارجی ایران است، باید در جستجویی همکاری راهبردی بلندمدت و پایدار با چین بود و توافقنامه نامه 25 ساله در این راستا امضا شد که منبطق با منافع ملی ایران است و می¬تواند زمینه¬ساز همکاری پایدار بلندمدت بین ایران و چین را فراهم آورد.

ارزیابی نگرش های دوگانه به توافقنامه 25 ساله

مسئله  این است که بعضا نگرش¬های مثبت و منفی که نسبت به این توافقنامه وجود دارد، اغراق آمیز است. برای پی بردن به ماهیت این توافق نامه لازم است پیشینه چنین توافقاتی در سطح جهانی به ویژه در سیاست خارجی چین که خود به نوعی مبتکر چنین الگوهای همکاری با کشورهای دیگر است تبیین شود و سپس ابعاد و زوایایی این توافقنامه و جنبه عملیاتی آن مورد بررسی قرار گیرد.

پیشنه الگوی مشارکت در سیاست خارجی چین و جایگاه مشارکت راهبردی با ایران

الگوی مشارکت راهبردی پس از دهه 1990 در سیاست خارجی چین مطرح شد. نخستین مشارکت راهبردی با برزیل در سال 1993 بود. سپس با 103 کشور جهان از جمله آمریکا در سال 1997 تحت عنوان «مشارکت راهبردی سازنده» و اسرائیل در سال 2016 تحت عنوان «مشارکت جامع نوآورانه» امضا کرد. در اینجا الگوی مشارکت راهبردی خود نیز انواعی دارد که در سیاست خارجی چین با کشورهای مختلف امضا شده است: مثلا در سیاست خارجی چین 6 سطح مختلف مشارکت غیر راهبردی، مشارکت راهبردی، مشارکت همکاریِ راهبردی، مشارکت جامع راهبردی، مشارکت همکاریِ جامع راهبردی و مشارکت راهبردیِ نام برده شده و با هر دولتی در سطح جهانی با یک عنوانی مطرح شده است.

بنابراین برنامه مشارکت از ابتکارات سیاست خارجی چین است که به عنوان یک الگو در سیاست خارجی آن پس از جنگ سرد نمود عینی و عملیاتی یافته است و چین به عنوان قهرمان الگوی مشارکت بدون ایجاد تعهد با کشورهای دیگر مطرح شد. مشارکت در بین میانه طیف تقابل و اتحاد قرار دارد. 

توافق نامه 25 ساله ایران و چین در چارچوب الگوی مشارکت تعریف شده است و از آن تحت عنوان «مشارکت جامع راهبردی» نام برده می شود. نه ائتلاف است و نه اتحاد و از این حیث جنبه الزام آور و حقوقی برای طرفین ندارد، از این رو قرار نیست در این چارچوب وابستگی اقتصادی و سلطه بیگانه گان بر ایران اتفاق افتد. در چارچوب الگوی مشارکت صرفا نقشه راه بلند مدت در حوزه های مختلف مطرح است.

نقد نگرش دوگانه به توافقنامه 25 ساله

برای اینکه درک نگرش واقع بینانه ای به توافقنامه 25 ساله ایران و چین داشته باشیم لازم است به چند نکته توجه کرد:

1- الگوی مشارکت راهبردی از دهه 1990 در سیاست خارجی چین مطرح بوده و این روش برای چین نوعی تمرین دیپلماسی و توسعه روابط دوستانه است. بنابراین ابعاد عملیاتی آن در گذر تاریخ و سرعت عمل دو طرف برای انعقاد قراردادها در این چارچوب باز می گردد. تا زمانی که قراردادهای مشخص و جزئی با عدد و رقم در ابعاد توافقنامه 25 ساله امضا نشود نمی توان به آینده آن برای بخش¬های ذکر شده در آن امید بست. از این حیث نمی تواند علاج آینده اقتصاد و سیاست خارجی ایران باشد که موافقان بر آن تأکید دارند.

2- باید در نظر داشت که چین با کشورهای رقیب ایران چنین توافقنامه¬های را در دستور کار و بعضا امضا کرده، به عنوان مثال، چین با اسرائیل «همکاری جامع نوآورانه» و با عربستان مشارکت راهبردی جامع و با عراق و اردن، قطر، امارات، مشارکت راهبردی امضا کرده است. از این حیث رقبای ایران در الگوی مشارکت راهبردی چین جایگاه دارند و در حال گسترش و برنامه ریزی در چارچوب مشارکت راهبردی و عملیاتی کردن قراردادها برای حضور پررنگ در سبد اقتصادی آینده چین هستند. (البته ایران با امضای توافقنامه 25 ساله یک گام از برخی رقبا پیش افتاده است). پس رقبای ایران هم در میدان و ظرف اقتصاد چین هستند و بهرمندی از این توافق هم چندان کار آسانی نیست.

3- بندهای توافقنامه ایران و چین ابعاد کلی است (مشارکت راهبردی با سایر کشورها نیز ابعاد کلی را فهرست کرده است)، و می تواند سیال، پویا و از تنوع کارکرد برخوردار باشد و در آینده تغیراتی متناسب با نوع سرمایه گذاری می تواند در توافق اعمال شود.

4-¬ محتوای این قرارداد جنبه الزام آور و حقوقی ندارد و ضمانت اجرایی برای طرفین تعریف نشده است، بنابراین قرار نیست براساس این توافق چیزی به طرف چینی داده شود و غارت خاک ایران و تعابیر این چنینی اصلا منطق با واقعیت و منطق این توافق نیست. 

بنابراین، اگر قرار باشد از مزیت های توافقنامه 25 ساله ایران و چین بهره برد، لازم است تا با نگاه واقع¬بینانه به این مسئله نگریسته شود. پیشینه «الگوی مشارکت راهبردی در سیاست خارجی چین» نشان دهنده این مسئله است که مشارکت راهبردی که اکنون چین با 103 کشور جهان آن را امضا کرده، برای این کشور نوعی روش دیپلماسی برای نردیک تر شدن به دولت هاست و به شکلی در نگاه مخالفان و موافقان ایران تجلی پیدا کرده به دور از واقعیت است. ایران تا زمانی که نتواند ابعاد این توافقنامه را عملیاتی کند و در قالب این توافقنامه قراردادهای عینی و جزئی را با پیشبرد ابعاد آن منعقد کند نمی تواند از مزایای ان بهرمند شود. در حقیت این توافقنامه نقشه راه بلند مدت در روابط ایران و چین است و زمانی می تواند حساسیت  برانگیز باشد که در این چارچوب قراردادهای در حوزه های تعریف شده (انرژی، اتصالات زمینی و دریایی، فناوری، پولی و بانکی، انتقال دانش و...) منعقد شود که هر کدام از این قراردادهای می¬تواند تفسیر جداگانه خود را داشته باشد.

ایران باید توجه داشته باشد که چنین توافقنامه های به اندازه ای برای کشور چین امر عادی است که کمترین بازتاب را در رسانه های این کشور داشته است. اینکه در ایران به گستردگی و حساسیت فراوان از سوی دولتمردان و عموم مردم دنبال می شود خود جای سؤال و بحث است. همچنین این توافقنامه که در چارچوب مشارکت جامع راهبردی تعریف شده است نمی تواند تبعات منفی برای اقتصاد و امنیت ایران داشته باشد و باید آینده قراردادهای جزئی که در این جارچوب تعریف و منعقد می شود در نظر گرفته شوند. آنچه مشخص است نگاه دوگانه به این مسئله باعث شده است که واقعیت ها آن درست درک نشود.

افکار عمومی ایران و رسانه ها باید بدانند که مشارکت راهبردی، همکاری، ائتلاف و اتحاد امری طبیعی در عرصه روابط بین الملل است و بازیگران مختلف در هزاران طرح همکاری، مشارکت، ائتلاف و اتحاد در حال همکاری هستند، لازمه پویای اقتصادی و سیاسی و توسعه قدرت در ابعاد مختلف، همکاری های از این دسته هاست. ایران همانند هر بازیگری در عرصه روابط بین الملل در چاچوب الگوی مشارکت راهبردی در حال همکاری با چین است و این امری طبیعی است، چناننچه چین با 103 کشور مشارکت راهبردی و در چندین ائتلاف و اتحاد جهانی حضور دارد.