جامعه جهانی با پیوستن مجدد آمریکا به توافق هسته ای چگونه برخورد می کند؟

نویسنده: ایلان گلدنبرگ

دیپلماسی ایرانی: دولت بایدن مجبور است در تعاملات مجدد با ایران نظرات سایر بازیگران بین المللی از جمله اسرائیل، کشورهای حاشیه خلیج فارس، کشورهای هم پیمان شامل 1+5 و البته ایران را در نظر بگیرد. اعضای دائمی شورای امنیت به علاوه آلمان به ویژه نزدیک ترین متحدان اروپایی آمریکا از پیوستن مجدد آن به برجام حمایت می کنند. در حقیقت، بازگشت ایالات متحده به توافق هسته ای ایران می تواند یک مولفه اصلی در تلاش برای اعتمادسازی مجدد با اروپا تلقی شود که بی شک یک اولویت برای دولت بایدن است. با این حال، پیوستن مجدد ایالات متحده به برجام در خاورمیانه با اعتراضات شدیدی روبرو خواهد شد.

وضعیت نخست وزیری بنیامین نتانیاهو در اسرائیل در سال 2021 نامعلوم است. او یک مخالف سرسخت دیپلماسی هسته ای با ایران و حامی کارزار «اعمال فشار حداکثری» دولت دونالد ترامپ علیه ایران بوده است. از نظر نتانیاهو، هر توافقی با ایران که غنی سازی اورانیوم در ایران را به صفر برساند و به پشتیبانی این کشور از متحدان در سراسر خاورمیانه به ویژه لبنان و سوریه پایان دهد، توافق خوبی است. او نگرانی های خود را به طور خصوصی با دولت جو بایدن بیان و تلاش خواهد کرد بر سیاست های ایالات متحده تاثیر بگذارد. اگر نتانیاهو همانطور که اوباما را در سال 2015 به چالش کشید، آشکارا با دولت بایدن روبرو شود، در روابط ایالات متحده و اسرائیل تنش ایجاد خواهد کرد و همکاری دو جانبه در قبال ایران را به خطر خواهد انداخت. در عین حال، به رغم دیدگاه دو حزبی به اهمیت اسرائیل با توجه به کنترل دموکرات ها بر دو مجلس سنا و نمایندگان، بعید است نتانیاهو فرصتی برای به چالش کشیدن بایدن داشته باشد. اگرچه اختلافات آمریکا و اسرائیل بر سر ایران نامطلوب است، اما نمی تواند بر بازگشت زودهنگام بایدن به تعامل با ایران تاثیر بگذارد.

کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی به شدت نگران ابتکار عمل جدید دیپلماتیک با ایران هستند. بزرگ ترین ترس آنها این است که ایالات متحده با نادیده گرفتن نگرانی های منطقه ای به ویژه حمایت ایران از متحدان، از اهرم مربوط به تحریم ها برای امتیاز گرفتن هسته ای استفاده نکند. کشورهای خلیج فارس به ویژه امارات در پی افزایش تنش ها در یک سال گذشته شروع به رویکرد عملی تر در مذاکره با ایران کردند و احتمالا از ابتکار دیپلماتیک جدید استقبال می کنند به این شرط که منافع آنها نیز مورد توجه قرار بگیرد. آنها احتمالا ترجیح می دهند مخالفت ها را به صورت خصوصی بیان و فضای بیشتری برای گفت و گو ایجاد کنند.

دولت بایدن مجبور خواهد شد ضمن مقابله با محدودیت های یاد شده، به توافقی قابل قبول با ایران برسد و با میراث چند سال گذشته از جمله بی اعتمادی عمیق تهران به واشنگتن پس از خروج آن از برجام رسیدگی کند.

گام های اولیه در دیپلماسی هسته ای

با توجه به پویایی یاد شده، احتمالا دولت بایدن باید گام اولیه را برای همکاری مجدد دیپلماتیک با ایران بر دارد و چندین گزینه برای چنین اقدامی دارد که طبیعتا موارد مثبت و منفی مختص خود را دارند.

بایدن می تواند به دو اقدام اولیه متعهد شود: از بین بردن ممنوعیت تبعیض آمیز سفر که با توجه به سطح سفر اتباع ایرانی به ایالات متحده احتمالا بیش از هر جمعیت دیگری بر ایرانیان تاثیر گذاشته؛ و تعهد به تسهیل فوری تحریم ها در ارتباط با مقابله با کووید 19 و ایجاد کانال اختصاصی برای بانک های بین المللی و شرکت های حمل و نقل و بیمه ها و سایر شرکت های خدماتی برای کمک به ایرانی ها در دسترسی به خدمات بهداشت و درمان. اگرچه جزئیات فنی اقداماتی که دولت بایدن باید انجام دهد هنوز مشخص نیست، مهم ترین عامل در ترغیب ایران به همکاری این است که ایالات متحده دست کم در برابر اینگونه تعاملات تجاری نایستد و به بخش خصوصی اعتماد لازم برای همکاری به ایران را بدهد.

هر گونه اقدام دیپلماتیک اولیه باید شامل مناسبات «تسهیل در برابر تسهیل» در منطقه برای تنش زدایی پس از حوادث سال گذشته باشد. لازم نیست این مناسبات مفصل باشند، اما ایران باید موافقت کند که از اقدامات تحریک آمیز بپرهیزد و ایالات متحده هم تضمین بدهد عملیاتی مانند ترور سردار قاسم سلیمانی را انجام ندهد. ایالات متحده همچنین باید به شرکای منطقه ای خود اطلاع دهد که به عنوان بخشی از این تناسبات غیررسمی، از آنها انتظار دارد که خویشتن داری کنند.

در رابطه با پرونده هسته ای ایران هم دولت جدید ایالات متحده چندین گزینه دارد. اولی، بازگشت دو جانبه ایالات متحده و ایران به توافق است بدین ترتیب که تهران در ازای تخفیف در تحریم ها از برنامه هسته ای عقب نشینی کند که این مورد برای متحدان اروپایی از نظر بازگشت واشنگتن به دیپلماسی چندجانبه اهمیت دارد اما احتمالا چندان مورد حمایت جمهوری خواهان قرار بگیرد.
 
دومی، توافقی کوچک تر مشابه برجام مشابه تلاش های میانجی گرانه سال 2019 امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه، بین دولت ترامپ و روحانی است؛ چنین توافقی می تواند یک بسته تسهیل نسبی از تحریم ها را شامل شود که امکان معافیت محدودی از تحریم های نفتی را برای ایران فراهم آورد. دسترسی ایران به برخی از حساب های مسدود شده آن در خارج از کشور هم می تواند کمک کننده باشد. توافق کوچک تر می تواند ساده ترین گزینه باشد که امکان کاهش تنش زودهنگام را فراهم می آورد و می تواند برای شرکای آمریکایی در خاورمیانه هم قابل پذیرش باشد. اگرچهه این گزینه برای برخی از اعضای 1+5 به اندازه بازگشت مستقیم به برجام مطلوب باشد، اما آنها همچنان از احیای دیپلماسی پس از سال های ترامپ استقبال می کنند.

گزینه سوم مذاکره فوری درباره توافق جدیدی مبتنی بر برجام و تمدید بندهای غروب، محدود کردن برنامه موشکی ایران و رفع اختلافات منطقه ای است. ایالات متحده در مقابل با لغو تحریم های بیشتر در قیاس با برجام اولیه موافقت می کند. دستیابی به موفقیت در این زمینه احتمالا نیازمند ارائه انگیزه هایی فراتر از حوزه اقتصادی در صحنه حساس تر امنیتی از سوی دولت بایدن به تهران خواهد بود اما این استراتژی امکان استفاده از اهرم های ایجاد شده از طریق کارزار اعمال فشار حداکثری دولت ترامپ فراهم می آورد و از سوی اسرائیل، عربستان و جمهوری خواهان در کنگره مورد استقبال قرار خواهد گرفت.

منبع: نهاد مطالعات سیاسی فردریش ابرت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34