تلاش مشترک اعراب برای احیای نفوذشان در سوریه

نویسنده: جو ماکارون 

دیپلماسی ایرانی: دولت سوریه تحت حمایت روسیه در هفته ‌های اخیر در ادلب با ترکیه درگیر شده و واکنش پادشاهی های عربی و اتحادیه کشورهای عربی به این مساله، تنها صدور بیانیه های عمومی بوده است. این عقب نشینی از مساله ای که ناگزیر به اعراب مربوط می شود، ناشی از عوامل ژئوپولتیک و اهداف متناقض کشورهای مطرح عربی بوده؛ شرایطی که تصویر اتحادیه کشورهای عرب را به عنوان یک سازمان آشفته و از هم گسیخته، تثبیت می کند. با این حال، کشورهای عربی سعی دارند به سوریه بازگردند، اما احتمالا موفقیت آنها در این بازگشت محدود خواهد بود.

پیشینه مداخله اعراب در سوریه

اتحادیه عرب در اوایل بحران سوریه سعی کرد نقش مهمی در خنثی کردن مسالمت آمیز تنش ها ایفا کند: دولت سوریه نوامبر 2011 برنامه اتحادیه عرب را مبنی بر ممنوعیت استقرار سربازان و تانک های ارتش سوریه در برابر معترضان تصویب کرد. با این حال، پس از چندین مورد تخلف از این توافق، اتحادیه عرب عضویت سوریه در این سازمان را به تعلیق درآورد. یک برنامه دیگر اتحادیه عرب برای میانجی گری در بحران سوریه، اعزام ناظران برای نظارت بر آتشبس بین دولت و مخالفان بود که در ژانویه 2012 متوقف شد. این شکست دیپلماتیک در حالی رخ داد که یک اجماع شبه عربی مبنی بر لزوم باقی ماندن بحران سوریه به عنوان یک مساله داخلی اعراب شکل گرفت. این مرحله از مداخله اعراب همزمان با دوره تحولات بهار عربی که به برکناری رهبران استبدادی تونس، یمن، مصر و لیبی انجامید. در همین حال، کشورهای عربی مانند عربستان سعودی و قطر که اهداف مشترکی را در ورود به جنگ سوریه دنبال می کردند، در سال 2013 از یکدیگر جدا شدند. عوامل تعیین کننده دیگری همچون ظهور داعش در سال 2014 نیز به تضعیف موقعیت اعراب در سوریه کمک کردند.

در سال 2017 که جبهه های شمالی و جنوبی جنگ سوریه پس از روند آستانه و توافق آتش بس ایالات متحده-روسیه آرام شد، نفوذ عربی در سوریه به شدت کاهش یافته بود. پس از آنکه دولت سوریه کنترل ارضی خود را در سراسر کشور توسعه داد، دولت های عربی مجبور شدند بین دو سیاست غالب انتخاب کنند: موضع مسکو که به تعامل و به رسمیت شناختن دمشق ترغیب می کرد، و موضع واشنگتن که تحریم دولت بشار اسد را خواستار بود. سه محرک اصلی بر تصمیم دولت های عربی بین این دو موضع تاثیر می گذارد. اولی بی اعتمادی مشترک به اسلام گرایان در کشورهای خودشان است که شامل امارات متحده عربی، الجزایر، مصر و فلسطین می شود. دومی با عوامل ژئوپولتیک تعیین کننده سیاست خارجی به ویژه نفوذ ایران در لبنان و عراق ارتباط دارد. سومی، هدف اصلی تضعیف نفوذ ایران در سوریه و فاصله اندازی بین دمشق و تهران است که اساسا مورد توجه عربستان سعودی و بحرین است.

در سال 2018 رویکرد مبتنی بر عضویت مجدد سوریه در اتحادیه عرب به رهبری عربستان و روسیه مطرح شد و کشورهای مهم عربی حاشیه خلیج فارس درصدد نزدیکی به دولت اسد برآمدند. روسیه همچنین از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس خواست تا در بازگشت پناهندگان سوری به خانه هایشان و در روند بازسازی سوریه کمک کنند. با این حال، دولت ترامپ با تحت فشار گذاشتن کشورهای عربی برای قطع روابط با سوریه، این ابتکارعمل را بی نتیجه ساخت. واشنگتن همچنین تحریم ها دمشق و فشارها علیه فعالیت های روسیه و ایران در سوریه را تشدید کرد که این فشارها روند نزدیکی اعراب به دولت اسد در دو سال گذشته را کند کرد، اما مانع از برخی پیشروی ها در این زمینه نشد. اکنون، پروازهای مستقیم بین سوریه و بسیاری از کشورهای عربی از جمله امارات متحده عربی، قطر، عربستان سعودی، اردن، عراق، عمان و مصر در جریان است (اگرچه در حال حاضر با توجه به شیوع کروناویروس بیشتر این پروازها به حالت تعلیق در آمده اند). بیش از نیمی از کشورهای عربی نوعی نمایندگی دیپلماتیک در دمشق دارند.

با این حال، کشورهای عربی در خصوص اینکه باید روی فعالیت های ایران یا ترکیه در سوریه متمرکز شوند، با یکدیگر اختلاف نظر دارند. کویت و اردن از بحران خلیج فارس (سال 2017) فاصله گرفته اند و روابط خوبی با ترکیه و دیدگاه انتقادی مشابهی به سیاست دولت ترامپ درباره فلسطین و اسرائیل دارند. لبنان و عراق بیشتر درگیر تنش ها بین آمریکا و ایران هستند، اما آنها نیز سعی دارند با سوریه ارتباط برقرار کنند.

کشورهای عربی می توانند در سوریه ایفای نقش کنند؟

شکاف بین مسکو و آنکارا می تواند شرایط در برقراری رابطه با دمشق را تغییر دهد و فرصتی را برای ایفای نقش در سوریه برای برخی از کشورهای حوزه خلیج فراهم کند. اگر عربستان سعودی از رویکرد روسیه حمایت کند، سایر کشورهای عربی نیز از پذیرش مجدد سوریه در اتحادیه عرب حمایت خواهند کرد. جنگ روسیه و عربستان بر سر قیمت نفت و تاثیرات شیوع ویروس کرونا به ویژه در زمانی که ایالات متحده بر انتخابات ریاست جمهوری در ماه نوامبر متمرکز شده، می تواند این پویایی نوظهور در سوریه را پیچیده کند.

با این حال، این پویایی از اهمیت نبود یک رویکرد منسجم عربی در قبال سوریه را که مانع از ایفای نقش موثر کشورهای عرب در آنجا می شود، نمی کاهد. بیشتر دولت های عربی بر چالش های داخلی خود متمرکز شده اند. با این حال، تصمیم به عضویت مجدد سوریه در اتحادیه عرب امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسد و تنها وابسته به زمان تصمیم گیری سعودی برای قدم برداشتن در این مسیر است. رژیم های عربی در داشتن رویکردی هماهنگ در قبال سوریه با چند عامل محدود کننده مواجه هستند که از جمله آنها می توان به رقابت بین اعراب، رقابت ایالات متحده و روسیه و عدم اجماع عربی بر سر چالش های استراتژیک اشاره کرد. برخی از رژیم های عربی انتظار دارند که روسیه از طرف آنها علیه ایران و ترکیه اقدام کند و برخی دیگر ترجیح می دهند که روسیه تنها با یکی از این قدرت های منطقه ای متحد باشد.

با توجه به رقابت ایالات متحده و روسیه، گزینه های سیاست گذاری پیش روی دولت های عربی بین نوعی تعامل محدود با سوریه و بازگرداندن جایگاه سوریه در اتحادیه عرب متغیر است. به علاوه، روسیه برای تقویت اهرم فشار خود ممکن است ترکیه و عربستان سعودی را در برابر یکدیگر بازی دهد. بنابراین در پایان روز، کشورهای عربی فرصت زیادی برای به دست آوردن یا از دست دادن در سوریه ندارند.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34