پوتین چه در سر دارد؟

احسان تقوایی؛ کارشناس مسائل روسیه

دیپلماسی ایرانی: 15 ژانویه و تنها یک هفته بعد از اینکه روسها کریسمس ارتدکس را جشن گرفتند، رئیس جمهوری روسیه از تغییرات جدید سخن گفت. هرچند ولادیمیر پوتین در سخنرانی خود تمرکز زیادی را بر مضامینی نظیر فقر و حمایت اجتماعی قرار داد و قول حمایت بیشتر از خانواده های دارای فرزند را در تلاش برای افزایش میزان زاد و ولد و بازنشستگی این کشور صادر کرد، با این حال ، برنامه پوتین برای اصلاحات قانون اساسی بیشترین توجه را به خود جلب کرد. این تغییرات به نقش شورای دولتی، پارلمان، اختیارات رئیس جمهور و وضعیت مقامات و مسئولین مربوط می شوند. به گفته پوتین، روسیه به قانون اساسی جدید نیازی ندارد، اما در قانون اساسی فعلی باید اصلاحاتی انجام گیرد.

سرعت چشمگیر تحولات در روز چهارشنبه (سخنان پوتین و برنامه های اعلام شده توسط وی برای اصلاح قانون اساسی و سپس ساعتی بعد استعفای «دیمیتری مدودیف» از نخست وزیری) نشان داد که زمینه های این تغییرات سال ها قبل توسط پوتین برنامه ریزی شده است. پوتین از زمان جوزف استالین تا کنون طولانی ترین رهبر کرملین بوده است و تا سال 2024 ، فقط شش سال کمتر از استالین در راس قدرت قرار داشته است. رهبران مخالف مانند «الکسی ناوالنی» از پوتین به عنوان «رهبر زندگی» و «میخائیل کاسیانوف»، نخست وزیر پیشین و منتقد پوتین ، نیز از وی به عنوان فردی یاد می کنند که می خواهد قدرت را برای همیشه حفظ کند. به نظر می رسد رئیس جمهوری در حال آماده سازی مقدماتی برای انتقال قدرت در سال 2024 است که احتمالاً وی از سمت ریاست جمهوری کناره گیری می کند، اما به عنوان نخست وزیر روسیه به  عنوان یک نقش برجسته باقی می ماند و به همین دلیل نیز در سخنرانی خود خواستار تغییراتی در قانون اساسی و افزایش اختیارات نخست وزیری شده است. احتمالا سخنان پوتین یک «سیگنال مشخص» بود که وی پس از پایان دوره فعلی خود رئیس جمهور باقی نخواهد ماند.

میخائیل میشوستین کیست؟

میخائیل ولادیمیرویچ میشوستین  در سوم مارس 1966 در مسکو متولد شد. وی  فارغ التحصیل از  انیستیتوى СТАНКИН است که طی سالهای 1992-1995  مدیر آزمایش آزمایشگاه باشگاه بین المللی کامپیوتر بود و   در سالهای 1995-1996 - معاون مدیر کل باشگاه بین المللی کامپیوتر ، رئیس هیئت مدیره باشگاه بین المللی کامپیوتر بود. میشوستین در سال 1998 ، وی به عنوان معاون رئیس سازمان امور مالیاتی ایالتی روسیه منصوب شد.   از 1999 تا 2004  معاون وزیر فدراسیون روسیه در امور مالیاتی و عوارضی فعالیت کرد.  نخست وزیر جدید روسیه از سال 2004 تا 2006 ، ریاست آژانس فدرال ثبت و ممیزى املاک مزروعى و غیرمنقول را بر عهده داشت.  در سال 2008 ، وی رئیس آژانس فدرال مدیریت مناطق ویژه اقتصادی بود.  هرچند در سال 2008 ، به طور داوطلبانه از خدمات کشوری استعفا داد و به تجارت در زمینه سرمایه گذاری مشغول شد اما آوریل 2010 به عنوان رئیس خدمات مالیاتی فدرال منصوب شد.

میشوستین آنقدر در خارج از روسیه ناشناخته بود که حتی یک صفحه ویکی پدیا به زبان انگلیسی نداشت و مشخصات وی در داخل کشور نیز بسیار جزئی بود.از دید رسانه های رسمی روسیه، بدون شک میشوستین یک مدیر مؤثر است. او به عنوان رئیس سازمان امور مالیاتی روسیه موفقیت چشمگیری داشته است.  بر اساس اعلام این رسانه ها، هرچند مالیات تنها با افزایش 2 درصدی مواجه شد ، اما درآمد مالیاتی روسیه تحت نظارت وی حدود 20 درصد افزایش یافته است.  بر اساس اعلام نشریه Financial Times ، تنها در سال گذشته ، میشوستین به دلیل نقش خود در بازسازی سیستم جمع آوری تعرفه روسیه به یکی از پیشرفته ترین و کارآمدترین افراد جهان تبدیل شد، چنانچه از او به عنوان «مأمور آینده» یاد کرده اند. 

در هر حال میشوستین یک موسکویت (اهل شهر مسکو) بومی است که مانند پوتین که یک بازیکن مشتاق هاکی روی یخ است.  از او به عنوان شخصیت سیاسی کمی شناخته شده در روسیه،  یک بوروکرات و عملگرا یاد شده است، توصیفاتی که در سال 1999 برای پوتین به کار برده می شد. رئیس پیشین خدمات مالیاتی روسیه ، ادعا کرده که پس از انتخابش به عنوان جانشین دمیتری مدودیف حیرت زده شده است و «تمام شب را نخوابیده است» .

منتقدان چه می گویند؟

در شرایطی که هواداران رئیس جمهور روسیه، میخائیل میشوستین را به عنوان یک مرد تکنوکرات و خودساخته ستایش می کنند، چهره های مخالف کرملین سوالات متعددی در مورد چگونگی انتخاب غافلگیرانه میسوشتین توسط ولادیمیر پوتین برای احراز سمت نخست وزیری مطرح می کنند. مخالفان پوتین بعد از انتخاب میسوشتین به عنوان جانشین مدودف، شروع به غور و بررسی در سوابق وی کردند و خیلی سریع وی را به سوءاستفاده از قدرت و فساد متهم کردند. بر اساس ادعای منتقدین، اداره ثبت اسناد و املاک دولتی در رابطه با برخی از آپارتمان های متعلق به میسوشتین (خانه ای در حومه روبلیوکا و همچنین یک آپارتمان در مرکز شهر مسکو به ارزش 10 میلیون دلار) شروع به مخفی کاری کرده است. به گفته الکسی ناوالنی ، سیاستمدار برجسته مخالف کرملین ، همسر میشوستین در 9 سال اخیر تقریباً 790 میلیون روبل (تقریبا 10 میلیون پوند) درآمد داشته است. این در حالی است که بنا به گفته گروه تحقیق وابسته به ناوانلی، هیچ شرکتی به نام وی وجود ندارد. ناوانلی به صورت خیلی شفاف این پرسش را مطرح می کند که چگونه فردی به نام میشوستین که به گفته خود در 20 سال گذشته  «خدمتگذار مردم» بوده است، اینقدر ثروتمند است»

برخی رسوایی های مالی در سال های اخیر دیمیتری مدودیف را تکان داد و سبب وقوع اعتراض های شدید در مسکو شد. کرملین امیدوار است میشوستین به عنوان فردی تکنوکرات از حملات مشابه محافظت شود. هرچند قوانین روسیه به صورت دقیق درآمد مقامات دولت روسیه را رصد می کند ، اما خانواده های آنها کمتر مورد حسابرسی قرار می گیرند. با وجود انتقادهای صورت گرفته از میشوستین، متحدین پوتین  از جمله کسانی که جانشین بالقوه وی محسوب می شوند ، بلافاصله میشاستین را مورد پشتیبانی قرار دادند که الکسی کودرین ، وزیر پیشین دارایی که به عنوان متحد لیبرال پوتین از جمله این افراد است که معتقد است"او می داند چگونه منافع تجاری دولت را متعادل کند." «ویاچسلاو ولودین»، رئیس پارلمان روسیه نیز در این زمینه ، گفت: «زندگی برای این مرد سخت بوده است  و او توانایی انجام مأموریت های بزرگ را دارد». 

پوتین چه در سر دارد؟

برخی تحلیل گران بر این باورند که انتصاب میسوشتین بخشی از سازماندهی مجدد دولت روسیه است که به پوتین کمک می کند تا پس از خروج مورد انتظار خود از ریاست جمهوری در سال 2024، مجددا بر محدودیت های قدرت خود غلبه کند. بر اساس این ادعا، میشوستین ممکن است به عنوان یک شخصیت «سرپرست» ایفای نقش کند، اما بعید به نظر می رسد که جانشین بلند مدت پوتین باشد. در همین حال ، بازیگران معتمد وفادار ، از جمله همکاران قدیمی ، دستیاران ، روسای جمهوری منطقه و محافظان پیشین ، همه به عنوان وراث پوتین بالقوه قلمداد می شوند. پوتین با انتخاب میشوستین، در را برای گزینه های خود باز گذاشت و به دنبال این بود که با نزدیک نگه داشتن کارت های خود ، درگیری بین نخبگان سیاسی را به حداقل برساند.بدون تردید برنامه های پوتین همه در مورد نگه داشتن دست او بر روی اهرم های قدرت است. 
سؤال مهم  در حال حاضر این نیست که آیا پوتین پس از سال 2024 همچنان در قدرت باقی خواهد ماند ، بلکه پرسش این است که  چگونه او قصد دارد این کار را انجام دهد؟

ولادیمیر پوتین با این تغییر در دولت احتمالا دو چیز را روشن کرده است: اول اینکه ، روسیه احتمالاً بعد از سال 2024 با او وداع خواهد کرد. و دوم اینکه ، هنگامی که او از ریاست جمهوری خارج شد ، وی قطعاً قدرت را ترک نخواهد کرد. هیچ کس واقعاً انتظار ندارد که پوتین در سال 2024 و زمانی که بر اساس محدودیت های قانون اساسی، او نمی تواند برای انتخابات مجدد شرکت کند، بازنشسته شود . به نظر می رسد همه چیز بر این اساس  پیش می رود که او دست های خود را روی اهرم های قدرت نگه دارد. همان گونه که «الکسی ماکارکین» از مرکز فن آوری های سیاسی می گوید: «او بنیانگذار این سیستم است و می خواهد کنترل خود را حفظ کند»

تحلیل گران و منتقدین پوتین معتقدند که تلاش وی در راه ایجاد تغییرات جهت آماده سازی برای روسیه پس از 2024 است. این در حالی است که پوتین تاکنون درباره اهداف خود بعد از سال 2024 و جانشین خود صحبتی مطرح نکرده است. با این وجود پوتین روز چهارشنبه تاکید کرد که روسیه تشنه «تغییرات» است و به مقطعی رسیده است که کشور نیازمند سیستمی است که در آن پارلمان وزن بیشتری داشته باشد. 

انتخابات پارلمانی روسیه قرار است در سال 2021 برگزار شود و اصلاحات پیشنهادی باعث می شود که پوتین بتواند اکثریت وفادار به خود را در دوما حفظ کند ، شاید ایجاد روابط رسمی با حزب روسیه متحد ، به عنوان حزب حاکم یکی از تصمیمات پوتین باشد. پوتین علیرغم برخورداری از حمایت همه جانبه توسط حزب روسیه متحد ، از برعهده گرفتن نقش رسمی در حزب خودداری کرده است.

قول تغییرات از سوی نخست وزیر جدید

جای تعجب نبود که انتخاب میسوشتین به عنوان نخست وزیر توسط پوتین، از سوی نمایندگان دوما مورد موافقت قرار می گیرد. بر اساس رای گیری صورت گرفته، 383 نماینده به وی رای مثبت دادند در حالی که هیچ نماینده مخالفی وجود نداشت و  41 نفر نیز رای ممتنع دادند. رئیس دولت آینده با بیان اینکه طرفدار  «انتقاد سازنده» است ، سخنان خود را در مورد اقتصاد و مسائل اجتماعی مطرح کرد. وی همچنین گفت که می خواهد «اعتماد به نفس»  در جامعه تجاری را بالا ببرد و «رشد سرمایه گذاری ها را تحریک کند».
نخست وزیر جدید روز پنجشنبه در اولین سخنرانی رسمی خود ، در مورد اصلاحات قانون اساسی ، قول «تغییرات واقعی برای بهتر شدن» را داد. میسوشتین در سخنرانی ده دقیقه ای خود در مقابل نمایندگان دوما، توضیح داد که «مردم اکنون برای بهتر شدن باید تغییرات واقعی را احساس کنند». وی گفت: «هنوز اینگونه نیست.» برای این کار او قول داد تا با وفاداری برنامه آقای پوتین که 20 سال بر روسیه حاکم است را اجرا کند. وی در سخنرانی خود همچنین گفت: ما باید با  ایجاد یک برنامه عدالت اجتماعی مبتنی بر ارزشهای سنتی روسی ،  از نگرانی کودکان و خانواده ها بکاهیم و تلاش کنیم تا زندگی آنها را رونق بخشیم.  به لطف ثبات اقتصاد کلان و بودجه مازاد ، ما منابع مالی برای اجرای کلیه وظایف تعیین شده توسط رئیس جمهور ، از ژانویه امسال را دارا هستیم. 

سناریوهای احتمالی در سیاست روسیه 

این تغییرات که برخی از آن به عنوان «انقلاب ژانویه» یاد کرده اند، منتقدین را به این باور رسانیده است که پوتین به دنبال آن است تا پس از 2024 نیز نقش اصلی را در قدرت سیاسی روسیه ایفا کند. بدون تردید هدف ولادیمیر پوتین از تغییرات گسترده ای در سیستم سیاسی این کشور این است که قدرت را از ریاست جمهوری به نفع پارلمان و نخست وزیر تغییر دهد. تغییرات پیشنهادی پوتین سناریوهای مختلفی را آشکار می کند:

مجلسی قوی با توانایی انتخاب نخست وزیر؛

پوتین می خواهد که پارلمان اختیار لازم برای تعیین نخست وزیر را به دست آورد. در حال حاضر، رئیس جمهور نخست وزیر را انتخاب می کند و سپس مجلس نامزدی وی را تصویب می کند. طبق پیشنهادات پوتین ، رئیس جمهور نمی تواند انتخاب مجلس را مسدود کند. البته محافل داخلی روسیه می گویند وی احتمالا بعد از سال 2024 نقش مشاوره ای بر عهده خواهد گرفت، امری که هنوز نمیتوان درباره صحت و سقم  آن  صحبت کرد. 

رئیس جمهور ضعیف؛

پوتین می خواهد دوره قدرت روسای جمهور آینده را حداکثر به دو دوره برساند و با توزیع مجدد برخی از اختیارات در بین سایر نهادها ، ریاست جمهوری را تضعیف کند. پوتین همچنین مقررات جدیدی را می خواهد که باعث شود همه مدعیان آینده ریاست جمهوری که کمتر از 25 سال در این کشور زندگی کرده اند ، توانایی رسیدن به کرملین را نداشته باشند. این قوانین چهره های در معرض تبعیدهای سیاسی یا چهره های مخالف که احتمالاً در خارج از کشور تحصیل کرده اند ،  را مورد هدف قرار گرفته است.
نکته قابل توجه این است که روسای جمهور آینده باید 25 سال پیوسته قبل از تصدی پست در روسیه زندگی کرده باشند و هرگز گذرنامه یا مجوز اقامت خارجی را در دست نگرفته باشند. این امر می تواند بسیاری از مخالفان متمایل به غرب را از رسیدن به رای کرملین منع کند.  ناگفته نماند که تعداد زیادی از لیبرال های روسیه در خارج از کشور زندگی می کنند.جالب اینجاست که اگر این قانون در سال 2000 وجود داشت، ولادیمیر پوتین نمی توانست رئیس جمهور روسیه شود، چرا که وی از سالهای 1985-1990 در آلمان زندگی می کرد (البته بنا به وظیفه دولتی). در هر حال  رسانه های داخلی روسیه نیز معتقدند پوتین به دنبال کاهش نقش ریاست جمهوری و افزایش قدرت سایر قوای دولت است. 

ارتقای شورای ایالتی؛

پوتین می خواهد وضعیت شورای ایالتی را ارتقا بخشد ، در حال حاضر شورای ایالتی نهادی است که به رئیس جمهور مشاوره می دهد. این شورا متشکل از روسای مناطق روسیه است. پوتین می گوید که مشتاق افزایش قدرت تصمیم گیری رهبران منطقه ای در سطح فدرال است  و پیشنهاد می کند که این شورا اختیارات بیشتری کسب کند.
اشتباه نکنید ، هدف پوتین حفظ سیستمی است که او از یلتسین به ارث برد و سپس آن را تغییر داد. رسانه های رسمی کرملینمی گویند این پوتین بود که سیستم دوران یلتسین را دچار جراحی های اساسی کرد و بیشترین آزادی و سعادت را  نصیب روس ها کرد. این رسانه ها که جایگاه پوتین در تاریخ را با  فرانکلین روزولت در آمریکا ، مقایسه می کنند، بر این باورند که پوتین کشور را از یک فاجعه (که به دنبال فروپاشی شوروی) ایجاد شده بود نجات داد.  

در هر حال پوتین دستور داده است تا یک کارگروه برای ارزیابی اصلاحات قانون اساسی پیشنهادی خود ایجاد کند. به گفته پوتین، اصلاحات پیشنهادی وی به همه پرسی گذاشته می شود. هنوز مشخص نیست چه زمانی این همه پرسی برگزار می شود. هرچند خبرگزاری اینترفاکس به نقل از «والنتینا ماتوینکو»  سخنگوی شورای فدراسیون مجلس نمایندگان ، گفت که مجلس اصلاحات را قبل از پایان جلسه بهار خود تصویب خواهد کرد.

اقتصاد، محرک روسیه در آینده قدرت 

فارغ از اینکه پوتین چه نقشه هایی برای سیاست داخلی روسیه پس از سال 2024 دارد، به نظر می رسد پرسش مهم این باشد که نقش و جایگاه روسیه در سیاست بین الملل به چه سمت و سویی هدایت خواهد شد؟ روسیه کشوری است که بعد از فروپاشی شوروی سابق از نظر سطح قدرت به شدت دچار ریزش شد. هرچند مسکو در زمان اتحاد جماهیر شوروی و اوج قدرت این اتحاد نیز هیچ گاه ابرقدرتی چندوجهی (سیاسی، اقتصادی، تکنولوژیک و فرهنگی) نبود اما قدرت این اتحادیه با قدرت کنونی قابل مقایسه نبود. در هر حال به نظر می رسد روسیه امروز با اطمینان از قدرت و توان نظامی بالا، به دنبال افزایش قدرت و نفوذ در حوزه های اقتصادی و تکنولوژیک است و همین امر نیز باعث شده است تا فردی به نام میخائیل میشوستین از سوی پوتین انتخاب شود، نه اینکه این فرد به طور قطعی در آینده در راس قدرت کرملین قرار خواهد گرفت بلکه مراد بیشتر این است که مقامات کرملین و به ویژه شخص پوتین به دنبال ایجاد سیستمی اینچنینی هستند تا ضعف های روسیه در حوزه اقتصادی و تکنولوژیک را برطرف سازند. به نظر می رسد روس ها بعد از ایجاد تغییرات اساسی در حوزه امنیت، به دنبال ارتقای منزلت این کشور در حوزه نرم هستند، حوزه ای که روسیه به شدت در آن کمبود دارد. بر اساس گزارش بانک جهانی اقتصاد روسیه در سال 2018 به طور بی سابقه ای طی شش سال اخیر رشد کرده است و همین امر است که نخست وزیر جدید را به این باور رسانیده است تا با اعتناد به نفس نه تنها از کمبود بودجه سخن نگوید بلکه از برنامه های آرمانی دولت برای بهبود وضعیت عمومی جامعه صحبت به میان آورد. میشوستین در سخنرانی خود با عنوان این مطلب که برنامه طرح ملی «اقتصاد دیجیتالی» را بررسی خواهد کرد و گفت: بی تردید دولت باید پلاتفرم دیجیتالی باشد که برای مردم ساخته شده است.

وقتی تحریم های بین المللی و فشار بازارهای مالی جهان بر نرخ رشد اقتصادی روسیه تاثیر نگذاشته است بدین معنی است که این کشور در حال گام برداشتن جهت سرمایه گذاری بر روی حوزه های جدید است. با وجود هشدارهای شدید آمریکا، خطوط لوله نفت روسیه در جریان است و پیشرفت های خود را طی می کند. روس ها طی سالهای اخیر و با تاسیس مرکز نوآوری اسکولکوا  Skolkovo Innovation Center تلاش کرده اند تا در زمینه دانش و فناوری به  پیشرفت برسند. به نظر می رسد روس ها اکنون که خود را از نظر امنیتی در سطحی می پندارند که امکان حمله نظامی به روسیه و یا احیانا تجزیه این کشور وجود ندارد، در پی آن هستند تا با افزایش روحیه کارآفرینی همانند دوران اتحاد جماهیر شوروی به سمت    توسعه دانش و فناوری بروند. 

چندی پیش مرکز نوآوری اسکولکوو به مدت یک ماه فضای کار اشتراکی را به منظور تسهیل ورود به بازار روسیه به صورت رایگان در اختیار استارتاپ‌ها و به شرکت‌های کوچک و متوسط از دیگر کشورها قرار داد. همه اینها نشان می دهد که روسیه برای افزایش نفوذ خود در جهان اینبار به دنبال اقتصاد و تکنولوژِی است تا از این سو ضعف های خود در حوزه نرم را جبران کند. 

سخن پایانی اینکه روسیه پوتین با گذر از معادله تاریخی پوتین-مدودیف به دنبال ایجاد سیستمی نو است تا از این طریق قدرت روسیه در سیاست بین الملل را افزایش دهد. اما اینکه  کرملین تا چه اندازه می تواند به سمت تحقق این اهداف برود، پرسشی مهم است که باید گذر زمان آن را مشخص کند، چه اینکه هنوز بسیاری از تحلیل گران سیستم روسیه را قائم به شخص می پندارند و بر این نکته تاکید دارند که آینده روسیه س از پوتین دچار تنگناهای فراوانی خوهد شد.