جهان مشترک ایرانی ـ روسی

ماندانا تیشه یار، عضو هیات علمی موسسه آموزش عالی اکو، دانشگاه علامه طباطبائی

دیپلماسی ایرانی: هفته نخست تیر ماه ۱۳۹۸ باشگاه گفت وگوی والدای که از جمله اندیشکده های بنام جهان به شمار می رود، میزبان سومین دور گفت وگوهای میان شماری از اندیشمندان ایران و روسیه در شهر بارانی مسکو بود. این گفت وگوها که از فروردین ۱۳۹۶ به ابتکار دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ایران و این باشگاه آغاز شده، هر ساله به بررسی رویکردها و برداشت های ایرانیان و روس ها در قبال مسائل جهانی، تحولات منطقه ای و موضوعات دوجانبه می پردازد. 

در برنامه مشترک امسال، آنچه به نسبت دو نشست پیشین در دور سوم گفت وگوها بیشتر به چشم می آمد، نگاه همگرایانه تر اندیشمندان ایرانی و روس نسبت به فرایندهای نوپدید در دو سطح جهانی و منطقه ای بود. در زیر به طور خلاصه موضوعات مورد بحث و دیدگاه های مطرح شده بررسی خواهند شد.

نظم نوین یا نظم نوین تر؟!

گفت وگوهای مشترک اندیشمندان ایرانی و روس در حالی آغاز شد که طرف روس از همان آغاز نشست بر نگرانی خود از شرایط پیچیده کنونی و رویکرد تهاجمی ایالات متحده تاکید کرد. آنها بر این باور بودند که برداشت نادرست زمامداران آمریکایی از جامعه و حکومت در ایران، می تواند به تصمیم گیری های نادرست ایشان بیانجامد. گسترش تبلیغات ایران هراسانه در رسانه ها، افزایش فشارهای اقتصادی، و تداوم تحریم و تهدید و سیاست منزوی سازی ایران از دید تحلیلگران روس، بیش از هر چیز ابزاری برای سنجش میزان پایداری دولت ایران در برابر فشارهای بیرونی بود. اگرچه این امر نظم منطقه ای را به هم ریخته و تنش میان دیگر کشورها را افزایش داده است. در این میان، آنها تنها راه حل را در انجام گفت وگوهای دیپلماتیک می دانستند. 

روس ها اگرچه امید به اروپا را بیهوده می خواندند و این قاره را در حال دست و پنجه نرم کردن با دوره تازه ای از نوزایی که با همگرایی کمتری در میان کشورهای اروپایی همراه است می دیدند، بر این باور بودند که جنگ بازارگانی میان چین و امریکا می تواند امیدهایی را برای خودداری چینی ها از پیروی از تحریم های آمریکا علیه ایران فراهم آورد. و آنگاه می توان انتظار داشت که دیگر بازیگران آسیایی مانند ویتنام، اندونزی، مالزی، کره جنوبی و هندوستان نیز از چنین رویکردی پیروی کنند. و البته سخنی از خودداری روسیه از پیروی از سیاست تحریم به میان نیامد!

از دید روس ها، اگرچه دوران جنگ سنتی به پایان رسیده، اما جنگ برای تضعیف حریف و نه نابودی کامل آن، همچنان در دستور کار آمریکایی ها جای دارد و از این رو می توان همچنان انتظار داشت که آشوب و بی نظمی ساخته دست آمریکا، موجب بی ثباتی ساختار سامانه جهانی شود.

موضع اندیشمندان ایرانی در این زمینه، تاکید بر گسترش تهدید علیه ایران، روسیه و چین از سوی آمریکا در قالب برنامه «مهار سه جانبه» و لزوم شکل گیری ائتلافی میان این کشورها در برابر سیاست گسترش هژمونی جهانی ایالات متحده بود. آنچه از این منظر مورد اشاره قرار گرفت، تغییر جایگاه آمریکا از یک قدرت مایل به حفظ وضع موجود به یک قدرت تجدیدنظر طلب در نظم جهانی، دنبال کردن سیاست ضدچندجانبه گرایی و مخالفت با اصول حقوق بین الملل از سوی این کشور بود که سبب شده رویکردهایی مانند چین هراسی و روسیه هراسی در جهان پا بگیرند. با گسترش اقدامات یک جانبه گرایانه آمریکا، نهادها و سازمان های بین المللی نیز زیر فشار قرار گرفته و اعتبار پیشین خود به عنوان مرجع گسترش همکاری های بین المللی را رفته رفته از دست می دهند. به این ترتیب، به نظر می رسد ایالات متحده آمریکا درصدد است تا با تغییر نظم نوین جهانی پدید آمده در دوران پس از جنگ سرد، الگوی تازه ای از نظم جهانی را با تاکید بر یک جانبه گرایی به دیگر کشورهای جهان تحمیل کند. 

در این میان، پیشنهاد ایران برای تشکیل مثلث روسیه ـ ایران ـ چین مورد استقبال طرف روس قرار گرفت و بر این نکته تاکید شد که اگرچه این سه کشور منافع مشترکی دارند، اما هر کدام راهبرد متفاوتی را در سیاست خارجی دنبال می کنند و این خود می تواند نقطه قوت این همکاری ها باشد. در واقع، راه اندازی سنتی نوین برای گفت وگوی منظم میان قدرت های اوراسیایی با هدف شکل دهی به ژئوپلیتیک مقاومت در برابر ژئوپلیتیک هژمونی، نکته ای بود که هر دو سوی گفت وگو بر سر آن توافق داشتند. و سرانجام آنکه، در آغاز این بخش از گفت وگوها، ضمیر کابلوف، نمانیده ویژه رییس جمهور روسیه در امور افغانستان، در گفت وگو با خبرنگاران اعلام داشت که «ایران در برابر فشارها مقاومت می کند؛ و ایران تنها نیست.»

پایان جنگ سوریه و جنگ بی پایان افغانستان

در گفت وگوهای امسال، آنچه بیش از هر چیز در همکاری های منطقه ای به چشم می آمد، همسویی اندیشمندان ایرانی و روس برای یافتن راه حل های مشترک بود. روس ها ایران را عامل ثبات در قفقاز، آسیای مرکزی و غرب آسیا دانسته و راهگذر ترابری شمال جنوب را راهبردی مهم برای اوراسیای بزرگ می خواندند. تاکید بر این نکته که روسیه، چین و هند خواهان عضویت ایران در شانگهای هستند نیز از دیگر موضوعات همکاری جویانه مطرح شده در این نشست بود.

این تمایل به همکاری، به ویژه درباره چشم انداز بازسازی سوریه به چشم می آمد. هر دو طرف باور داشتند که برای برپایی صلح در سوریه پس از جنگ باید از همکاری کشورهای اروپایی و نیز همسایگان منطقه ای مانند لبنان، اردن و عراق کمک گرفت و تاکید کردند که فرایند آستانه همچنان باید میان سه کشور ایران، روسیه و ترکیه حفظ شود. از این رو، ایرانی ها بر حل و فصل هرچه سریعتر مشکل ادلب تاکید داشتند اما روس ها مساله کردها را مهمتر می دیدند و بر این باور بودند که با رفع بحران در مناطق شمال شرق، از بحران ادلب نیز کاسته خواهد شد. و البته ایده هایی همچون همایش بزرگ برای سوریه و یا معامله قرن برای فلسطین نیز تنها راهکارهایی برای افزایش توانمندی آمریکا در عرصه معادلات غرب آسیا به شمار آمدند. 

در این میان، در حالی که ایرانی ها تاکید داشتند که هدف اسراییل تداوم بحران در منطقه، جلوگیری از پاگیری ارتش سوریه و شکاف انداختن میان ایران و روسیه است، روس ها به نقش میانجی گرانه خود برای حل اختلافات میان قدرت های غرب آسیا اشاره داشتند. آنها به گفتگوهای اخیر سه جانبه نمایندگان روسیه ـ ‌اسراییل ـ آمریکا چندین بار اشاره کردند و تلاش نمودند تا به ایرانی ها اطمینان بدهند که موضع روسیه، پشتیبانی از ایران به عنوان شریک اصلی این کشور در سوریه بوده است.

درباره آینده همکاری های دو کشور برای بازسازی سوریه نیز تاکید تحلیلگران ایرانی و روس بر این امر بود که همکاری آنها در سوریه، یک نقطه عطف در تاریخ روابط مشترک دو کشور بوده که می تواند تکرار شود. از این رو، لازم است برای یافتن دیدگاه های مشترک درباره آینده سوریه، هرچه سریعتر سازوکاری تازه تعریف شده و نشست های مشترک در سطوح عالی میان دو کشور برگزار شود. در واقع، از آنجا که ایران و روسیه هر دو در مسایل نظامی منطقه سرمایه گذاری کرده اند، نباید اجازه دهند که دچار رقابت تجاری و بحران در تصمیم گیری برای آینده اداره سیاسی سوریه شوند. 

و سرانجام آنکه، از دید یکی از تحلیلگران روس، برای امریکا: ایران یک تهدید، ترکیه یک چالش و روسیه یک مشکل است که آمریکایی ها برای هر کدام از این کشورها راهبرد جداگانه ای را دنبال می کنند؛ تهدید را باید از میان برد، چالش را باید پاسخ داد و مشکل را باید حل کرد!! 

گفت وگو درباره موضوعات منطقه ای، به سوریه پایان نیافت. افغانستان نیز از دیگر موضوعات مطرح شده در این نشست بود. طرف ایرانی با اشاره به مواردی همچون تشدید ناامنی ها، افزایش کشت مواد مخدر، افزایش شمار گروه های تروریستی از دو به بیست و دو، وابستگی بالای دولت به کمک های خارجی و شکل گیری پدیده ای به نام «نوطالبان»، با تحلیل شرایط نابسامان مناطقی که زیر کنترل طالبان جای دارند و حدود ۴۵ درصد از خاک افغانستان را تشکیل می دهند، بر این نکته تاکید کرد که امروزه طالبان یاد گرفته است که چگونه از ابزار دیپلماسی استفاده کند و از خود چهره ای خوب نشان دهد. این در حالی است که آنها همچنان با زیر پا گذاشتن حقوق شهروندان افغان، به دنبال ایده عمارت اسلامی هستند و خطر از دست رفتن دستاوردهای اجلاس بُن و نابودی نهادهای مدرن تقسیم قدرت و جایگزینی آنها با تشکیلاتی مانند لویه جرگه و شورای حل و عقد و غیره، می تواند به تضعیف رویه های دموکراتیک بیانجامد و زمزمه راه اندازی دولت موقت، به حاشیه رفتن اجماع ملی را منجر خواهد شد. پیشنهاد طرف ایرانی، همکاری میان دو کشور برای برپاداری صلح و ثبات در افغانستان بود والبته طرف روس ترجیح داد در این باره سکوت کند و بیشتر به گفتگو درباره مسایل غرب آسیا روی خوش نشان دهد.

نخست اعتماد، سپس اتحاد

گفت وگو در سطح دوجانبه اما چندان به گرمی سطوح منطقه ای و بین المللی نبود؛ و اصولا این از ویژگی های روابط ایران و روسیه است که در سطوح فراملی، آسان تر منافع مشترک را تعریف می کنند و به همکاری می پردازند. هر دو سوی گفت وگو، بر این باور بودند مادامی که درک و شناخت ایرانیان و روس ها از یکدیگر افزایش نیابد، گذار از رویدادهای تاریخی ناخوشایند صورت نپذیرد و افکار عمومی در هر دو کشور به یکدیگر اعتمادکافی پیدا نکنند، گسترش همکاری های اقتصادی و تعمیق روابط دوجانبه امری دست نیافتنی خواهد ماند. در این میان، تحلیلگران ایرانی سه ویژگی اصلی روابط دوجانبه میان ایران و روسیه را در قالب «پیوستگی زمانی» که به تاثیر رویدادهای گذشته بر همکاری های آینده اشاره دارد، «چند سطحی بودن روابط» در لایه های بین المللی، منطقه ای، ملی و استانی، و بالاخره، «غلبه روابط رسمی بر روابط مردمی» دسته بندی کردند. 

در این میان، راهکارهای پیشنهادی عبارت بودند از: گفت وگو و رایزنی مستمر، دوری از روابط نوسانی، افزایش روابط مردمی از راه آسان سازی آمد و شد و فراهم کردن زیرساخت های ترابری زمینی، هوایی و دریایی و شکل دهی به همکاری های چندجانبه منطقه ای. طرفین همچنین بر وجود تهدیدهای مشترک مانند گسترش تروریسم و جهادگرایی در مناطق پیرامونی و نیز تلاش قدرت های بزرگ برای برهم زدن نظم موجود منطقه ای را از جمله عواملی دانستند که می تواند به تقویت روابط دو کشور یاری رساند. همکاری مشترک در بازارهای انرژی (به ویژه نفت و گاز) با هدف شکل دادن به یک بلوک متحد انرژی نیز ظرفیت مناسبی است که می تواند منافع دو کشور را بسیار بهتر از حالت رقابت با یکدیگر تامین کند. در واقع، برخلاف آنچه که تلاش می شود تا نشان داده شود، ایران و روسیه می توانند یک بازی با حاصل جمع غیر صفر برای همکاری در بازارهای بین المللی انرژی شکل دهند و منافع بلندمدت خود را بهتر تامین کنند. 

و سخن پایانی را فئودور لوکیانف، مدیر پژوهشی باشگاه گفت وگوی والدای و سردبیر مجله روسیه در امور جهانی چنین گفت: «مفهوم مشارکت راهبردی تنها در بحران ها معنا می یابد. ما و شما به بحران عادت کرده ایم. این عناوین چندان به کار ما نمی آیند اما واقعیت آن است که روابط ما با هم بسیار پیچیده، منشعب و متنوع است. مشکلات زیادی با هم داریم، اما همکاری راهبردی هم داریم. الآن بهترین فرصت برای آزمون مشارکت راهبردی ما است. امریکا با فشار و تهدید علیه ایران، بی ثباتی را به خاورمیانه اورده و اینجاست که باید سازوکاری برای همکاری شکل گیرد. بی تردید همکاری با ایران، برای ما حیاتی است...ما واقعا به همدیگر نیاز داریم!»