برجام، گوهر تاج سیاست خارجی اروپا در حال از بین رفتن است

ترجا کرونبرگ، یکی از همکاران برجسته در موسسه تحقیقات صلح بین الملل استکهلم و رئیس کمیته ایران در پارلمان اروپا

دیپلماسی ایرانی: حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در 8 مه اعلام کرد که اگر طرف های غیرآمریکایی توافق هسته ای، راهی را برای دستیابی تهران از مزایای اقتصادی برجام فراهم نکنند، پایبندی خود به برخی از تعهدات مرتبط با توافق هسته ای را کاهش می دهند. در واکنش به این اظهارات، اتحادیه اروپا و وزرای امور خارجه بریتانیا – آلمان – فرانسه در کنار بیان تداوم حمایت از برجام؛ نسبت به اولتیماتوم ایران واکنش نشان دادند و محدودیت های اعلامی فوق در برنامه هسته ای را نادیده گرفتند. همچنین آنها در کنار اظهار تاسف نسبت به بازگشت تحریم های آمریکا پس از خروج واشنگتن از برجام، اولتیماتوم 60 روزه ایران را رد کردند و از این کشور خواستند از هر گونه اقدامی که می تواند مانع اجرای کامل تعهدات شود خودداری کنند. در واقعیت، اروپا بین تمایلات چندجانبه گرایی و واقعیت های فراآتلانتیک گرفتار شده است.

بازگشت مجدد تحریم های آمریکا علیه ایران توسط دولت ترامپ، از ایفای تعهدات توسط طرفین دیگر برجام جلوگیری کرده است. هراس آنها از خاتمه یافتن دسترسی به بازار و ساختارهای مالی آمریکا و همچنین نگرانی آنها در مورد مجازات مستقیم آمریکا منجر شده که نه تنها شرکت های اروپایی بلکه همچنین شرکت های روسیه و چین از ایران خارج شوند. هراس از جلوگیری از ورود کالاهای غیرتحریمی مانند غذا و دارو و کمبود کالاهای ضروری موجب شده است تا قیمت دارو در ایران افزایش پیدا کند. اروپایی ها در راستای ایجاد تجارت مشروع با ایران برای ایجاد یک سازوکار مالی ویژه به نام «اینستکس» قدم برداشتند؛ هر چند پس از سه ماه راه اندازی، همچنان مکانیسم آن عملیاتی نشده است. 

ایرانی ها در واکنش به اقدامات اروپایی ها در زمینه تداوم تجارت؛ سیاست صبر و انتظار را اتخاذ کردند. در مقابل تلاش دولت ترامپ در کاهش صادرات نفت ایران به صفر، واکنش تهران به این تصمیم «کاهش برای کاهش» است یعنی این که وقتی طرفین توافق به تعهدات خود عمل نمی کنند، ایران هم تعهدات خود را کاهش می دهد. این مسیر از اقدامات در توافق مطرح شده بودند. از جمله این اقدامات به تکمیل تولید و نصب سانترفیوژهای پیشرفته تر، افزایش تحقیقات و توسعه هسته ای و ایجاد ذخایر اورانیوم غنی شده می توان اشاره کرد. اگر برجام با فروپاشی روبه رو شود؛ اروپایی ها چیزی زیادی را از دست می دهند زیرا برجام گوهر تاج سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا بوده است. 

از آغاز، اروپا و سپس اتحادیه اروپا بعد از دوازده سال مذاکره با تهران به توافق با ایران دست یافتند؛ در نهایت آنها موفق شدند از راه حل نظامی علیه ایران در سال 2003 پس از تهاجم آمریکا به عراق به دلیل ادعای جعلی برنامه سلاح کشتار جمعی اجتناب کنند. اروپایی ها به جای اقدام نظامی به دیپلماسی به عنوان ابزار عالی ترویج عدم تکثیر سلاح هسته ای متوسل شدند. علاوه بر این، اروپایی ها از طریق برجام به یک نقش جهانی در نظم هسته ای دست یافتند. اگر برجام با فروپاشی روبه رو شود، جایگاه و اعتبار جهانی اتحادیه اروپا به عنوان مذاکره کننده از بین می رود. در حالی که ایالات متحده آمریکا به صورت یکجانبه قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل – ضامن برجام – را نقض کرده، سیاست اتحادیه اروپا بر چندجانبه گرایی و دستورالعمل مبتنی بر قوانین بین المللی و سازمان ملل بنا نهاد شده است. 

روابط فراآتلانتیک بین اروپا و آمریکا ستون فقرات سیاست خارجی و امنیت اروپا را تشکیل داده است. در وضعیت موجود کشورهایی مانند بریتانیا درصدد خروج از اتحادیه اروپا هستند و به طور خاص به روابط خوب با آمریکا وابسته اند. همچنین از بعد اقتصادی به دلیل سلطه دلار بر اقتصاد جهانی، اتحادیه اروپا از توانایی تحریم شرکت های آمریکا برخوردار نیست. در این راستا اروپا از بعد اقتصادی استقلال مالی خود را از دست داده است. ایالات متحده امریکا درصدد است اروپایی ها را به همکاری با سیاست های آمریکا مجبور کند. برای نمونه می توان به سوئیفت سیستم پیام رسان مالی بین المللی مستقر در بلژیک اشاره کرد که با فشار آمریکا، به دسترسی تعدادی از بانک های ایرانی پایان داد. 

با توجه به اعلامیه تهران، آمریکا اکنون امیدواری زیادی برای جذب همکاری اروپایی ها یا ایجاد شکاف بین دولت های عضو اتحادیه دارد. اتحادیه اروپا به تنهایی نمی تواند وضعیت تحریم های ناشی از خروج یکجانبه آمریکا را حل کند. اما اروپایی ها از این هراس دارند که روسیه و چین از این تلاش برای شکاف اتحاد فراآتلانتیک در چارچوب برجام استفاده کند. اتحاد فراآتلانتیک در حال فروپاشی است بنابراین اتحادیه اروپا باید نقش جهانی خود را مورد آزمایش قرار دهد و بر هراس غلبه و برای حفظ برجام به همکاری با روسیه و چین قدم بردارد.

عضویت روسیه و چین به اینستکس می تواند اولین گام درست باشد. دولت آمریکا مصون از سیاست های ضد فشار نیست مخصوصا زمانی که این فشار از سوی سه ابرقدرت اعمال شود. علی رغم وضعیت تنش آمیز شدید اخیر در قالب تهدیدات زبانی بین طرفین، هر دو کشور ایران و آمریکا می دانند که «راه حل های نظامی» بسیار پرهزینه خواهد بود.

منبع: شورای آتلانتیک/ترجمه: علیرضا علیپور