حمایت اتحادیه اروپا از ایران، عامل خروج ترامپ از پیمان روسیه و امریکا؟

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – 25 اکتبر(3 آبان) رزمایش دو هفته ای "تریدنت جونچر2018" که بزرگ ترین رزمایش ناتو از زمان جنگ سرد به شمار می رود با حضور نظامیان 31 کشور عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی که حدود 50 هزار نیرو، 250 هواپیما و 10 هزار تانک، کامیون و خودرو را شامل می شود، در محدوده ای میان دریای بالتیک تا کشور ایسلند به میزبانی نروژ انجام شد. 44 روز قبل از رزمایش ناتو، بزرگ ترین رزمایش روسیه نوین با همراهی چین و مغولستان انجام گرفت که آن هم بزرگ‌ترین مانور نظامی روسیه از دوران جنگ سرد تا کنون بوده است. برگزاری آخرین رزمایش این کشور در این وسعت و با این حجم از نیرو و ادوات نظامی به سال ۱۹۸۱ میلادی بازمی‌گردد. اما این جنگ رزمایش های روسیه و ناتو، آن هم در کمتر از دو ماه می تواند چه شرایطی را برای امنیت جهانی رقم بزند؟ دیپلماسی ایرانی پاسخ به این سوال را در گفت وگویی با شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه پی گرفته است که در ادامه می خوانید:  

بعد از برگزاری رزمایش نظامی مشترک روسیه و چین در اواسط ماه سپتامبر که بزرگ ترین رزمایش روسیه بعد از جنگ سرد به شمار می رفت، در آن سوی داستان ناتو نیز رزمایشی را تقریبا دو هفته پیش در نروژ انجام داد که به گفته سران ناتو بزرگ ترین رزمایش نظامی ناتو بعد از جنگ سرد بوده است. با توجه به این جنگ رزمایش ها، آن هم در مدت زمانی کمتر از  دو ماه بین دو مانور، امنیت جهانی دستخوش چه تحولاتی در آینده خواهد بود؟

بحث رقابی روسیه و ناتو همواره یک بحث داغی است که هیچ گاه منقطع نشده است. از ابتدا و در دوران حضور شوروی بحث ورشو و ناتو مطرح بود. بعد از آن هم رقابت میان روسیه و ناتو کماکان ادامه داشته و دارد. هر چند که در دهه 90 میلادی قدری از شدت این رقابت کاسته شد، اما در سال 2000 با روی کار آمدن پوتین دوباره رقابت دو طرف شدت پیدا کرد. البته در طول 18 سال اخیر تا به امروز شدت این رقابت ها ناشی از عوامل گوناگونی بوده است. مهم ترین مسئله سیاست توسعه ناتو از جانب آمریکا به سمت شرق اروپا و نزدیک شدن آن به مرزهای روسیه است. مضافا این که خود ناتو هم با برگزاری رزمایش های مختلف در نزدیکی مرزهای روسیه و نیز استفاده از سامانه های موشکی در کنار روسیه افزایش میزان حساسیت های مسکو سبب شده است. اما در یکی دو سال اخیر و بعد از بحران اکراین شدت این تنش ها در حال افزایش است. به گونه ای که می توان گفت بعد از مسئله شبه جزیره کریمه، ناتو رویه جدیدی را در قبال روسیه در پیش گرفته است. در این راستا عملا نشست های مشترک دو طرف موسوم به روسیه – ناتو تحت الشعاع قرار گرفت و به قول شما جنگ رزمایش ها شدت یافت. البته روی کار آمدن ترامپ و نگاه نقادانه اش به این پیمان نظامی ذیل مطرح کردن ادعای عدم پرداخت حق عضویت برخی کشورهای عضو سبب شده تا شرایط برای ناتو در دو سال اخیر قدری مبهم باشد. لذا به نظر می آید امنیت جهان در حال یک دگردیسی باشد و اتفاقات آینده سمت وسوی این دگرگونی را مشخص خوهد کرد. 

به شورای ناتو – روسیه اشاره داشتید. در دو سال اخیر 8 بار این نشست برگزار شده است که 31 اکتبر (9 آبان) آخرین نشست این شورای به صورت غیرعلنی در بروکسل برگزار شد. مضافا این که در رزمایش مشترک چین و روسیه نمایندگانی از ناتو حضور داشتند، چنانی که در رزمایش اخیر ناتو در نروژ هم نمایندگانی از روسیه حضور پیدا کردند. آیا این دست از اقدامات نشان از یک جنگ قدرت کنترل شده نمی دهد؟

یقینا این رقابت و جنگ رزمایش ها کنترل شده است. به این معنا که نه روسیه تمایلی به درگیری و تنش نظامی با ناتو دارد و نه کشورهای اروپایی عضو ناتو هم به دنبال تنش با روسیه هستند. کما این که در بحران های مختلف دو طرف به سمت حل تنش ها از طریق سیاسی و دیپلماتیک گام نهاده اند؛ از بحران گرجستان تا بحران اوکراین و سوریه ما شاهد تعامل دو طرف برای حل مسائل بوده ایم. اما در عین این که دو طرف به دنبال یک جنگ قدرت کنترل شده بوده اند، هم ناتو و هم روسیه در طول این سال ها به دنبال دست یابی به سلاح های پیشرفته تر و قوی تر و نیز انجام رزمایش های متعدد برای قدرت نمایی نیز بوده اند. پس اگر چه جنگ قدرت کنترل شده است، اما نمی توان منکر رقابت های طرفین و تشدید آن طی سال های اخیر بود. 

در بستر همین نشست ناتو – روسیه همواره مسکو به دنبال جلب نظر اعضای ناتو نفوذ در این پیمان بوده است، هم چنان که مسکو در سالیان متمادی درخواست عضویت در ناتو را داشته است. در سایه این نکات آیا کرملین می توان در توسعه نفوذ خود در ناتو به توفیقی دست پیدا کند؟

ابتدا به ساکن باید گفت که درخواست عضویت روسیه در ناتو هیچ گاه در دوره پوتین مطرح نبوده است و بیشتر ناظر به دوره روسیه غرب گرا در دوره یلتسین است که در همان دوران از طرف ناتو نایده گرفته شد. در سایه این واقعیت اگر چه ما شاهد همکاری های بسیار محدودی میان روسیه و ناتو هم بوده ایم، اما نمی توان در بستر این میزان از همکاری های بسیار کم رنگ شاهد گسترش نفوذ مسکو در ناتو بود. 

افزون بر این نکات مطرح شده در مدت اخیر ترامپ به دنبال خروج از پیمان 1987 خود با روسیه بر سر منع موشک های هسته ای میان برد است. در سایه این مسئله شرایط ناتو و مسکو به کجا خواهد کشید؛ چون یقینا هدف ترامپ برداشتن چتر امنیتی خود از اروپا با خروج از این پیمان بوده است؟

پاسخ به این سوال در دو بعد خواهد بود؛ اول روابط آمریکا و روسیه و دوم روابط روسیه و اروپا و میزان تاثیری که آمریکا می تواند بر روابط این دو بگذارد، معطوف خواهد بود. در بعد اول اگر چه ترامپ به شخصه به دنبال گسترش و تعمیق روابط با مسکو بود، اما به دلیل سایه سنگین ساختار سیاسی کاخ سفید مجبور به تدوام تخاصم خود با روسیه شد. در این راستا ما شاهدیم که ترامپ هم تحریم ها و دشمنی های پیشین آمریکا را با روسیه ادامه داد که خروج از پیمان منع سلاح های هسته ای میان برد، نمونه آخر آن است. اما در بعد دوم این خروج ترامپ یک پیام دوگانه را برای اروپایی ها داشت. زمانی که پیمان مد نظر سلاح های هسته ای با برد 500 تا 1500 کیلومتر را شامل می شود، عملا خروج آمریکا ازاین پیمان به قول شما یعنی برداشتن چتر امنیتی واشنگتن از اروپا؛ دلیل این مسئله هم برای ترامپ روشن است. از یک سو او نقد جدی بر عدم پرداخت حق عضویت برخی از اعضای ناتو داشت. از طرف دیگر روابط تجاری روسیه و برخی کشورهای اروپایی سبب نارضایتی ترامپ بود که مسئله جنگ تعرفه های تجاری میان آمریکا و اروپا بر آن دامن زد. لذا با این اقدام، آمریکا هشدار جدی هم از بابت امنیت و مسئله ناتو و هم از بابت تدوام روابط تجاری با روسیه به قاره سبز داده است. در بعد دیگر چون اروپایی ها با آغاز دور دوم تحریم های ایران بنای حمایت و همکاری با تهران در تقابل با تحریم های کاخ سفید را دارند این مسئله می تواند هشداری هم از این بابت باشد. 

در سایه اقدامات ترامپ در خصوص ناتو و نیز نگاه نقادانه کاخ سفید به اروپا سبب شد تا اتحادیه اروپا به طور مستقل به دنبال ایجاد یک نیروی امنیتی و نظامی به نام پسکو باشند. آیا این شرایط ناتو را در وضعیت ضعف قرار داده است که مسکو و پوتین به دنبال بهره برداری از این موقعیت باشند؟  

من معتقد نیستم که در سایه اقدامت ترامپ اکنون ناتو در موضع ضعف قرار دارد. هم ناتو دارای قدرت بالای نظامی است و هم اعضای آن یکپارچه به نظر می رسند. همین رزمایش نروژ نشانه ای بر تصدیق این حرف من است. اما در عین حال بر این باورم که روس های در طول سال های گذشته در تقابل با ناتو قدری هوشمندانه تر عمل کرده اند. ببینید آمریکا و ناتو در برنامه های قصد داشته و دارند که چتر ناتو را به سمت کشورهای اقماری شوروی سابق ببرند تا ناتو در کنار مرزهای روسیه حضور یابد، اگر چه این سیاست در حوزه دریای بالتیک تا اندازه ای موفق بوده است، اما طرح های روسیه کارآمدتر بوده است، مثلا در سایه جنگ اوت سال 2008 گرجستان، عملا برنامه پیوستن این کشور را به ناتو ملغی کرد. یا جنگ سال 2014 اکراین هم پیوستن این کشور را حداقل در میان مدت و حتی بلند مدت به شرط تدوام این شرایط از بین برد. علاوه بر این پیش دستی حضور روس ها در برخی پرونده ها مانع از حضور جدی ناتو شد که مهم ترین آن سوریه است. لذا به نظر می رسد که روسیه بعد از پوتین در مناقشات و جنگ های قدری هوشمندانه تر از ناتو عمل کرده است. اما در کل این جنگ قدرت میان دو طرف ادامه خواهد داشت. در مجموع روابط روسیه و آمریکا و روسیه و ناتو در سطحی از همکاری و تنش ادامه خواهد داشت. نه تنش ها به جایی خواهد رسید که روابط حداقلی آنها پاره شود. نه روابط هم به گونه ای تقویت می شود که تنش ها نادیده گرفته شوند.         

با تحلیل نکاتی که مطرح شد آیا جهان به سمت جنگ سرد پیش خواهد رفت؟

خیر. به چند دلیل امکان وقوع جنگ سرد وجود ندارد؛ اول این که نگرش های ایدئولوژیک در دو طرف روسیه و آمریکا وجود ندارد. در گذشته شوروی نماینده نگاه کمونیستی و ایالات متحده هم نماینده نگاه لیبرال بود. اکنون چنین شرایطی عملا وجود ندارد. دوم این که هم روسیه و هم آمریکا دیگر دو ابر قدرت جهانی نیستند. ما در طی سال های اخیر شاهدیم که کاخ سفید در بسیاری از پرونده های خود از جمله عراق، افغانستان، سوریه، یمن و دیگر پرونده ها شکست خورده است، از آن طرف هم روسیه هم با مشکلات متعدد اقتصادی دست و پنجه نرم می کند. لذا این شرایط سبب شده تا قدرت طرفین به شکل جدی به عنوان ابر قدرت زیرسوال رود. دلیل سوم هم به حضور بازیگران دیگری مانند اتحادیه اروپا و چین و تاثیرات هر کدام بر تحولات جهانی باز می گردد. پس جنگ سردی در راه نخواهد بود. اگر چه جنگ رزمایش ها وجود دارد.