به کارگیری دیپلماسی پارلمانی و قضایی برای احقاق حقوق ایران

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – پس از ادعای مایک پمپئو در خصوص خروج ایالات متحده از عهدنامه مودت ایران و آمریکا جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید روز چهارشنبه هفته گذشته و در واکنش به رای دادگاه لاهه در حمایت از ایران اعلام کرد که ایالات متحده آمریکا از پروتکل حل اختلاف دادگاه لاهه خارج می‌شود. دیپلماسی ایرانی برای بررسی این دست از اقدامت واشنگتن در تاثیر گذاری بر قرار موقت لاهه گفت وگویی را با دکتر مهدی ذاکریان، کارشناس و پژوهشگر حقوق بین الملل داشته است که در کارنامه خود تدریس و تحقیق در بنیاد دانشگاهی اروپا - بروکسل، موسسه مطالعات اسلام معاصر دانشگاه لایدن، دانشکده حقوق و مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه پنسیلوانیا، موسسه دانشگاهی اتحادیه اروپا و همچنین استاد مدعو دانشکده حقوق دانشگاه پنسیلوانیا، عضو هیات تحریریه فصلنامه Relacions Internationales دانشگاه کورتابیا و بوینس آیرس را دارد.

اساسا نگاه منفی و اقدامات مخرب ترامپ در قبال تعدهات دو و یا چندجانبه جهانی چه آینده ای را برای واشنگتن رقم زده است؟

در ابتدا باید گفت که این مواضعی که به آن اشاره داشتید در رفتار و اقدامات دولت ترامپ در این مدت کمتر از دو سالی که روی کار امده است دیده شده و چیز جدیدی نیست. آمریکای ترامپیستی از برجام، شورای حقوق بشر، پیمان آب وهوایی پاریس و قراردادهای دو چندجانبه جهانی یکی بعد از دیگری خارج شد. لذا با این نگاه کاخ سفید در ادامه دستور موقت لاهه نیز اعلام داشته اند که از عهدنامه مودت و پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق دیپلماتیک 1961 میلادی خارج خواهند شد. پس تمامی مواضع آمریکا در خصوص خروج از معاهدات و پیمان نامه ها تا به امروز به امری ثابت در دولت ترامپ بدل شده است. ولی دو سوال مهم اینجا مطرح است؛ اول این که این معاهدات، توافق نامه ها و کنوانسیون ها بر اساس طرح و برنامه چه کشوری شکل گرفته است؟ آیا کشوری غیر از آمریکا؟! سازمان ملل، منشور ملل و دیگر نهادها از کجا سردرآوردند؟! چکش تصویب این قوانین را خود امریکایی ها زدنند. بینان گذار اعلامیه حقوق بشر خانم النور روزولت همسر رئیس جمهوری آمریکا بوده است. اما امروز شاهدیم که ترامپ از شورای حقوق بشری که خود آنها را به وجود آورده اند، خارج می شود. در سایه این نکات امروز شاهدیم که کاخ سفید به دنبال نابودی هر آن چه که خود ساخته است می باشد. سوال دوم اینجااست که جایگزین این قوانین برای آمریکا چیست؟ جایگزین برجام، پیمان آب وهوایی پاریس و یا پروتکل الحاقی داداگاه لاهه و دیگر موارد. پس ترامپ تا به اروز تنها به دنبال تخریب دستاوردهای آمریکا در سالیان گذشته بوده، اما تا کنون چیزی نساخته است. این مسائل به روشنی نشان از روان پریشی ترامپ دارد. پس متعاقبش او به دنبال جهان آشفته ای مانند احوالات خود است.  

بعد از صدور قرار موقت دادگاه لاهه در خصوص دعوی ایران اکنون آمریکا هم به دنبال خروج از عهدنامه مودت مابین خود و ایران است و در ادامه بر اساس گفته های بولتون، مشاور امنیت کاخ سفید، واشنگتن خواهان خروج از پروتکل حل اختلاف دادگاه لاهه و کنوانسیون حقوقی وین است. در صورت تحقق این  مساله تاثیرات آن بر رای دادگاه لاهه چیست؟

خروج آمریکا از پروتکل کنوانسیون وین در رای دادگاه لاهه اثری نخواهد داشت. چرا که در زمان شکایت و اقامه دعوای حقوقی ایران هنوز آمریکا جزء کنوانسیون و پروتکل حقوقی بوده است. البته آمریکا اعلام داشته که از کنوانسیون خارج نخواهد شد، اما از پروتکل خاج می شوند. ببینید این پروتکل اختیاری این قدرت را به کشورها می دهد در صورت شکایت و حل اختلاف خود در سایه پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق دیپلماتیک مصوب 1961 به دیوان مراجعه کنند. لذا چون که آمریکا بعد از صدور قرار به دنبال خروج است، تاثیری در عدم پذیرش رای دادگاه لاهه ندارد. 

اما اقدامات تهران در این خصوص تنها به همین رای دادگه محدود می شود یا این که کشور می تواند در ادامه واکنش هایی را داشته باشد؟ 

در پاسخ به این سوال شا باید گفت که برای تبیین بهتر مسال باید اقدامات صورت گرفته تا به اکنون و نیز اقداماتی که باید در آینده صورت گیرد را در یک سیر ارتباطی ببینیم. اولین و مهمترین اقدام ایران طرح شکایت از آمریکا در دیوان دادگستری بین المللی لاهه بود که دیوان به دلیل فوریت و نیز ضرورت شکایت دستور صدور موقتی را برای لغو فوری تحریم های 8 می دونالد ترامپ در برخی از زمینه ها را صادر کرد و متعاقبش واشنگتن از انجام هر اقدامی که شرایط را برای اعمال فشار بیشتر بر ایران مهیا کند، خودداری نماید. همین نکته آخر در برگیرنده تحریم های ثانویه آبان ماه خواهد بود. اقدام دیگر ایران پایمردی ایران بر توافق هسته ای بعد از خروج امریکا از آن بود. به موزاتش نیز تهران از سایر اعضاء حاضر در برجام تقاضای دریافت غرامت به دلیل خروج یک جانبه آمریکا داشت که این مساله هم اقدام مثبت دیگر کشور بود. اتفاقا به همین دلایل و پیگیریهای تهران بود که سایر اعضاء 1+4 به خصوص سه کشور اروپایی حاضر در برجام به همراه اتحادیه اروپا به دنبال راهکارهایی برای حمایت از برجام و تداوم روابط خود با تهران هستند. مساله دیگر هم به تاکید ایران بر چندجانبه گرایی در حل مشکلات منطقه ای و جهانی باز می گردد. گام دیگر ایران پافشاری بر رعایت قواعد و حقوق بین الملل در حل تنش های منطقه ای و جهانی است. لذا تا به اینجای مساله ایران کار خود را انجام داده است. از اینجا به بعد بخش دوم و مهمتر فعالیت های ایران تازه آغاز می شود. بعد از صدور قرار موقت به سود ایران و به دنبال آن ادعای خروج آمریکا از پیمان مودت لازم است که از هم اکنون مطالعات حقوقی دقیقی برای جلسه استماع صورت گیرد. ما هنوز جلسات متعدد دیوان را در پیش رو داریم. لذا باید در این جلسات به طور مستمر حضوری فعال را برای احقاق حقوق حقه خود داشته باشیم. چرا که فعلا دیوان ضرورت فوریت را برای صدور قرار موقت صادر کرده است، اما اگر در جلسات بعدی تیم حقوقی ما بتوانند صلاحیت دیوان را به طور کامل احراز کنند وهم چنین بتوانیم این مساله را به طور کامل تثبیت کنیم که هر گونه اعمال تحریم علیه ایران مغایر عهدنامه مودت ایران و آمریکا است موجب خواهد شد که آمریکا نه تنها باید از اعمال کلیه تحریم های خود علیه ایران خودداری کند که حتی باید غرامت ناشی از اعمال تحریم به ایران را در این مدت به تهران بپردازد. برای حصول و دست یابی به این مهم باید تیم حقوقی و تیم دیپلماتیک در سایه مطالعات دقیق خود اداله کافی و متعدد و نیز ضدادله این موضوع را برای پاسخ گویی به مواضع و دلایل آمریکا گرد آورند. لذا انجام کارهای پژوهشی، تحقیقاتی، آینده پژوهی، سناریولوژی برای تحلیل و بررسی هر گونه سناریوی احتمالی و حتی ایجاد مدل شبیه سازی لاهه باید در دستور کار باشد.

در حوزه دیپلماتیک چه اقداماتی می توان انجام داد؟

تمام فعالیت های دیپلملاتیک کشور باید در راستای تبیین و آگاه سازی افکار عمومی جهانی به کار گرفته شود. در این میان موضوع تنها نباید به دستگاه سیاست خارجی محول شود، بلکه حضور همه دستگاه ها، وزارت خانه ها و نهادهای دیگر قوا لازم و ضروری است. در این راستا و در گام اول باید دیپلماسی عمومی فعال تر از گذشته در خصوص تنویر جامعه جهانی عمل کند. در این خصوص باید گزارش دهی مداوم خود را به دستگاه های نظارتی بر تمامی اقدامات ایران اعم از فعالیت های هسته ای کشور که آژانس بین المللی انرژی اتمی بر آن نظار دارد تا اقدامات ما در خصوص مبارزه با تروریسم که کمیته ضدتروریسم شورای امنیت سازمان ملل و FATF آن را کنترل می کنند داشته باشیم. به موازاتش هم این فعالیت های ما برای جامعه جهانی بازگو شود. در ذیل این بخش از فعالیت ها (دیپلماسی عمومی) باید به جهان عنوان شود که تمامی گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص فعالیت های ایران بر درستی و صحت فعالیت های ما تاکید داشته است. از طرف دیگر ایران همواره به کمیته ضد تروریسم شورای امنیت گزارش های خود را در خصوص مبارزه با پدیده شوم تروریسم ارائه داشته است و در ادامه هم همکاری کاملی با گروه اقدم مالی FATF با تصویب لوایح چهارگانه آن داشته است تا افکار عمومی جهانی تحت تاثیر جریان سازی های رسانه ای و نیز مواضع گمراه گننده برخی مقامات قرار نگیرند. 
مضاف بر دیپلماسی عمومی ایران باید به سمت ایجاد دیپلماسی حکومتی یا دیپلماسی خط یک نیز گام بردارد. در این دیپلماسی سفرای ما در تمام کشورهای جهان باید در محل ماموریت خود با مقامات وزارت امورخارجه، مجلس و پارلمان های دیگر کشورها جلسات متعددی را در خصوص ایران داشته باشند و عنوان کنند که ایران ذیل صدور موقت دیوان می تواند از سایه تحریم های آمریکا خارج شود، لذا بستر برای همکاری شرکت ها و بانک های دیگر دول با ایران فراهم شود. به عبارت دیگر در این نوع دیپلماسی ما باید از رای دیوان نهایت استفاده را ببریم. در کنار دستگاه سیاست خارجی، وزیر امور خارجه، معاونین و سفرا باید دیگر نهادها و قوا نیز به کمک دولت بیایند. در این راستا مجلس شورای اسلامی می‌تواند با دیپلماسی پارلمانی خود از طریق گفت وگو و لابی های پارلمانی خود به دنبال ایجاد روابط گسترده با دیگر نهادهای پارلمانی کشورهای جهان جهت آگاه‌سازی اقدام نماید تا این دیپلماسی سبب ساز افزایش همکاری ها شود. چرا که در این میان دیپلماسی پارلمانی می‌تواند با وادار کردن دیگر نمایندگان کشورهای جهان برای همکاری با ایران طرح های خود را در مجالس کشورهای متبوعشان ارائه دهند و پس از قانونی شدن آن طرح های همکاری با ایران دولت های خود را ملزم به افزایش مناسبات تجاری و اقتصادی با ایران کنند. خوب در رابطه با دیپلماسی پارلمانی فرصت های بسیاری وجود دارد مانندحضور پررنگ در کنفرانس بین‌المجالس کشورهای اسلامی، ارتباط با نمایندگان پارلمان اروپا، پارلمان شورای اروپا، پارلمان اتحادیه اروپا و یا پارلمان اتحادیه آفریقا. در کنار دیپلماسی پارلمانی ما باید دیپلماسی قضایی خود را نیز فعال کنیم. یعنی قوه قضائیه در یک پروسه دقیق و برنامه ریزی شده دیپلماتیک ارتباطات خود را با دستگاه های قضایی دیگر کشورها در خصوص تحلیل و آنالیز رای دیوان داشته باشند تا بتوانند با آگاه‌سازی دیگر دول در خصوص صدور موقت دیوان، بستر را برای همکاری با ایران افزایش دهند. 
در کنار دیپلماسی خط یک یا دیپلماسی حکومتی ما باید دیپلماسی خط دو را نیز فعال کنیم. این دیپلماسی تحت عنوان دیپلماسی برداشت دو باید با کمک نهادهای مدنی جامعه پی گرفته شود و در این خصوص باید بازوان فرهنگی، دانشگاهی و علمی به کمک دیپلماسی خط دو بیایند. لذا حضور روزنامه نگاران، خبرنگاران، نویسندگان، ورزشکاران، بازیگران، دانشجویان و اساتید دانشگاه ها و مناسبات آن ها برای تبیین و آگاه سازی جامعه جهانی در خصوص صدور موافقت دیوان و همچنین تشریح نقض حقوق بین الملل یک جانبه آمریکا بسیار لازم و ضروری است. در این خصوص می‌توان با تشکیل کنفرانس های دانشگاهی هسته های فکری و فرهنگی جدی را در جامعه جهانی برای اثبات حقانیت ایران و تعهد کشور به تمام قوانین شکل داد. 

در سایه بند 2 ماده 21 پیمان مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و ایالات متحده آمریکا که عنوان می دارد:"هراختلافی بین طرفین در مورد تفسیر یا اجرای عهدنامه که از طریق دیپلماسی به نحو رضایت‌ بخش فیصله نیابد، به دیوان‌ بین‌المللی دادگستری ارجاع خواهد شد"، اگر دیپلماسی عمومی در کنار دیپلماسی خط یک و دو در فاصله زمانی یک ساله ای که آمریکا نمی تواند از تعهدات عهدنامه مودت به شرط خورج رسمی از عهدنامه شانه خالی کند به دستاورد ملموسی نرسیم مرجع شکایات بعدی و اقامه دعوای ایران کجا خواهد بود؟

تا به این لحظه که با شما مصاحبه می کنم آمریکا هیچ اقدامی برای ارائه اعلامیه رسمی خروج از عهدنامه مودت را نداشته است. لذا بر خلاف گفته های پمپئو تا کنون آمریکا البته به صورت رسمی هنوز از عهدنامه خارج نشده است. چرا که برای خروج از عهدنامه مودت باید ایالات متحده آمریکا یک اعلامیه رسمی و کتبی را صادر کند. از روز صدور اعلامیه تا یک سال ایالات متحده آمریکا هم چنان متعهد به بندهای عهدنامه مودت با ایران است. اما تا به این لحظه چون اعلامیه ای صادر نشده است، پس خروجی هم شکل نگرفته است و کماکان عهدنامه مودت می تواند مرجع دعوی قضایی ایران باشد. چنانی که در خود عهدنامه این مسئله پش‌بینی شده است که هر کدام از طرفین به هر دلیلی به دنبال خروج از عهدنامه مودت باشند با صدور اعلامیه کتبی می توانند عهدنامه را ملغی کنند، اما تا یک سال متعهد به بندهای آن است. اما اگر طبق سوال شما مثلا امروز آمریکا بیانیه رسمی خروج از عهدنامه مودت را صادر کرد و دیپلماسی عمومی در کنار دیپلماسی خط یک و دو نتوانستند به اهداف خود دست پیدا کنند، ایران می تواند شکایت خود را به مراجع بین المللی ارائه دهد. یکی از این مراجع بین المللی شورای امنیت سازمان ملل متحد است. یکی دیگر از مراجع دیوان بین المللی دادگستری است. البته این امر باید با رضایت آمریکا صورت گیرد که بعید می دانم در این خصوص چراغ سبزی از طرف واشنگتن داده شود. یکی دیگر از مراجع برای پیگیری حقوق کشور استفاده از پتانسیل های کشورهای ثالث است. در این خصوص ایران می‌تواند از ظرفیت دیپلماتیک میانجیگری دیگر کشورها مانند اتحادیه اروپا برای رسیدن به حقوق خود استفاده کند. 

اگر در بدبینانه ترین حالت هیچ کدام از راه های دیپلماتیک و حقوقی نتوانند به تحقق منافع ایران منجر شوند، گزینه نهایی چیست؟

خوب در این خصوص یقینا راهکار نهایی که بدبینانه ترین حالت است، تنش نظامی است. یعنی یک راهکار باخت باخت برای هر دو طرف. اما مسئله مهم اینجاست که باخت اصلی و هزینه بیشتر برای کیست؟ در میان تنش نظامی ایران و آمریکا چه کشوری باید هزینه بیشتری بپردازد؟ کشور بزرگی مانند آمریکا اگر تحریم های خود بر ایران تحمیل کند و نتواند به برنامه ها و اهداف مد نظرض در پس اعمال این فشارها خود دست پیدا کند، بازنده اصلی ایالات متحده آمریکا است و هزینه باخت او هم بیشتر خواهد بود. اگر به همین پرونده شکایت ایران نگاه کنیم باز مصداق بارزی از هزینه و باخت پررنگ تر برای آمریکا شاهدیم. چرا که اگر رای دیوان به سود ایران نبود قطعاً هزینه باخت ایران بسیار کمتر می بود. چون که ایران ادعایی ندارد. حق وتویی در شورای امنیت ندارد. قضات آن به صورت ثابت در دیوان حضور نداشته اند. اما در مقابل رای صادره برای آمریکایی که خود را قدرت بزرگ اقتصادی، سیاسی و نظامی جهان می داند و معتقد است بهترین دانشگاه ها و دانشکده های حقوقی دنیا را در اختیار دارد که در یکی از موارد یکی از قضاتش به مدت 9 سال در دیوان حضور داشته است، مطمئن باشید باخت بسیار پررنگ تری را رقم زده است. ولی منطق حقوقی ایران توانست بر تمام این کمبودها فائق آید. لذا هزینه و باخت بیشتر در این پرونده برای آمریکا بود. بنابراین معتقدم در راه حل نهایی هم این آمریکا است که باید هزینه بیشتری را برای سیاست های خود پرداخت کند.