میانجی وجود ندارد

تد رجنسیا

دیپلماسی ایرانی : دو رقیب منطقه ای در دهۀ 90 میلادی "روابط دوستانه" ای داشتند، اما تحلیل گران می گویند مسائل ژئوپلتیک کنونی حاکی از رویارویی بیشتر است.

دسامبر 1991، رئیس جمهور وقت ایران، هاشمی رفسنجانی، و ولیعهد وقت عربستان، عبدالله بن عبدالعزیز در حاشیۀ اجلاس سازمان همکاری اسلامی در داکار، پایتخت سنگال، دیدار کردند.

در یک فتح باب نادر دیپلماتیک، دو طرف موافقت کردند که برای احیای روابط شان گفت و گوها را ادامه دهند، روابطی که سال ها به واسطۀ جنگ ایران و عراق و مرگ صدها زائر ایرانی در مراسم حج سال 1987 در مکه تیره و تار شده بود.

رفسنجانی، سید حسین موسویان، سفیر ایران در آلمان را برای مذاکره با ولیعهدی که خود به زودی پادشاه میشد اعزام کرد.

موسویان، پس از دیداری اولیه در کازابلانکای مراکش، به ریاض سفر کرد تا در اقامتگاه شخصی عبدالله مذاکرات را ادامه دهد.

مذاکرات فشردهای که در طول سه شب بر سر مسائل مربوط به امنیت منطقه و روابطه دوجانبه صورت گرفته به توافقی ختم شد که راه را برای رسیدن به دورۀ تنش زدایی هموار کرد.

به گفتۀ موسویان، شخص آیت الله خامنه ای، رهبر ایران، و ملک فهد، پادشاه وقت عربستان، بر این توافق مهر تأیید زدند.

موسویان دربارۀ ملاقاتش با ملک فهد در سال 1996 به الجزیره می گوید پادشاه عربستان از برقراری روابط دوجانبه «خوشحال بود»، اما «متأسف بود» که عراق نتوانست بعد از پایان جنگ اول خلیج فارس به این اتحاد بپیوندد.

به گفتۀ موسویان "توافقنامها ی که امضا شد روابط دوستانۀ ایران و عربستان را در طول دهۀ بعدی تضمین کرد"، و موجب همکاری بیشتر در زمینۀ امنیت و تجارت میان این دو رقیب منطقهای شد.

در سال 1997، تهران به مناسبت دیدار ولیعهد عربستان از ایران، زیر پای او فرش قرمز پهن کرد.

در سال 1998، رفسنجانی از چاه باغ فدک در بیرون مدینه که مکانی مقدس برای شیعیان است آب کشید و بدل به عالیترین مقام ایرانی شد که از زمان انقلاب اسلامی در سال 1979 به عربستان سعودی سفر می کرد.  همراه او در این دیدار حسن روحانی دبیر شورای عالی امنیت ملی، رئیس جمهوری آتی ایران بود.

سفر مذکور امکان روابطی نزدیکتر از گذشته را فراهم کرد، که شامل سفر رهبران عالی ایران به عربستان سعودی و پیمان امنیتی بی سابقۀ دو کشور در سال 2001 بر سر «تروریسم» و قاچاق مواد مخدر بود.

روح الله فقیهی، روزنامه نگار مقیم تهران، که در سال 2015 با رفسنجانی مصاحبه کرده بود، به الجزیره می گوید رئیس جمهور فقید با افتخار از روابط دوستانه اش با رهبران سعودی سخن میگفت، و تا زمان مرگش در سال 2017 به برقراری روابط دیپلماتیک میان این دو کشور امید داشت.

نزدیک به سه دهه بعد از آن ملاقات تعیین کننده در سال 1991 در پایتخت سنگال، ایران و عربستان اکنون در دو سوی یک شکاف عمیق ژئوپلتیک منطقه ای ایستاده اند ــ از جنگ در یمن گرفته تا تنش در عراق، از بحرین تا لبنان، و تا جنگ تمام نشدنی سوریه.

تحلیل گران عقیده دارند جنگ لفظی مستمر تهران و ریاض علامت افزایش دشمنی ها و کمرنگ شدن امکان راه حل های دیپلماتیک است.

در ماه مارس، ولیعهد جدید عربستان، محمد بن سلمان، آیت الله خامنه ای را به هیتلر تشبیه کرد.

در مقابل، مقامات ایرانی بارها او را "متوهم"، "خام" و "ناقص العقل" خوانده اند.

در اجلاس اتحادیۀ عرب که در روز یکشنبه در ریاض برگزار شد، سران عرب به رهبری عربستان سندی را در محکومیت آنچه "دخالت بیشرمانه" ی ایران در امور داخلی کشورهای عرب میخواندند امضا کردند.

عامل امریکا

"دوران روابط گرم" ایران و عربستان پس از حملۀ امریکا به عراق در سال 2003 رو به سردی گذاشت. این را موسویان میگوید که اکنون پژوهشگر ارشد در دانشگاه پرینستون امریکاست.

عربستان در آن زمان با تصمیم جورج بوش پسر برای حمله به امریکا مخالفت کرد، زیرا می ترسید سرنگونی صدام حسین به قیمت قدرت گرفتن اکثریت شیعه در عراق در مقابل اقلیت سنی شود و موازنۀ قوا را در منطقه به نفع ایران برهم بزند.

بعد از آنکه حملۀ امریکا عراق را به حوزۀ نفوذ ایران بدل کرد و پایگاه عربستان را که متحد عراق بود متزلزل ساخت، این سوءظن نیز به واقعیت تبدیل شد.

حتی همان زمان هم ملک عبدالله رابطه با ایران را حفظ کرد و در سال 2007 پذیرای رئیس جمهور وقت ایران، محمود احمدی نژاد شد، احمدی نژادی که 5 سال بعد، با وجود بروز تنش میان شیعیان و سنی های بحرین در سال 2011، بار دیگر به عربستان سفر کرد.

با مرگ عبدالله در سال 2015، عربستان شاهد انتقال قدرت به برادر ناتنی او، سلمان بن عبدالعزیز، بود که به قدرت رسیدنش سرآغاز روابطی پرتنش تر با ایران بود. در همان سال، ایران توافق هسته ای را با قدرت های جهانی امضا کرد.

محجوب زویری، صاحب نظر در مسائل ایران و مدیر مرکز مطالعات خلیج فارس در دانشگاه قطر، میگوید زمانی که باراک اوباما از توافق هسته ای ایران حمایت کرد، عربستان "کاملاً خود را منزوی دید".

زویری به الجزیره میگوید، رفتن اوباما و آمدن ترامپ در سال 2017 به ریاض فرصت داد جایگاهش را در بهعنوان قدرت برتر خاورمیانه بازیابد.

ترامپ در اولین سفر خارجی اش به عنوان رئیس جمهور به عربستان رفت و ضمناً تهدید کرد توافق هسته ای ایران را پاره می کند.

زویری می گوید: "سعودی ها می خواهند تا وقتی جمهوری خواهان بر سر کارند شاهد شکست سیاسی و دیپلماتیک ایران باشند."

او می گوید :"می خواهند نشان بدهند ایران کشوری منزوی و به حاشیه رانده شده است و فشار بر رویش است."

به گفتۀ زویری، با این حال، عربستان خواهان حذف کامل ایران از بازی نیست زیرا نفس حضور ایران به رهبران جدید ریاض "مشروعیت"می بخشد.

رامی جی. خوری، استاد سیاست عمومی در دانشگاه امریکایی بیروت، در وبسایت «نیو عرب» نوشته است، بخشی از مشکل به این خاطر است که ایران نتوانست "ادبیات خوش بینانه" اش را با عملش در خاورمیانه همخوان کند.

به گفتۀ او همچنان که ایران وعدۀ تنش زدایی میدهد بسیاری از کشورهای عرب می پرسند "نیروها و پول ها و اسلحه ها و مستشارها و تکنولوژی ایران در این همه کشور عربی چکار میکند"

چشم انداز مبهم گفت و گو

مداخلۀ نظامی عربستان در یمن، مرگ صدها زائر ایرانی در مراسم حج سال 2015، و اعدام رهبر شیعیان شیخ نمر النمر در 2016، روابط ایران را با این کشور تیره تر کرد.

پس از اعدام نمر، گروهی از ایرانی ها به سفارت عربستان در تهران حمله کردند و این آخرین گسست در رشتۀ روابط دیپلماتیک این دو کشور بود.

سینا طوسی، کارشناس مسائل ایران در مدرسۀ وودرا ویلسون دانشگاه پرینستون میگوید: "تنش در روابط ایران و عربستان به چنان نقطه ای رسیده است که حتی چشم انداز گفت و گو نیز بسیار مبهم است، چه رسد به گشایش دیپلماتیک."

به گفتۀ طوسی، رهبران سعودی، از جمله بن سلمان و عادل الجبیر، وزیر امور خارجه، در گفته های خود "هیچ نقشی برای ایران در منطقه" قائل نیستند.

هم بن سلمان هم جبیر گفته اند ایران مسئول اکثر درگیری های منطقه است و تهران را "دولت حامی تروریسم" خوانده اند.

طوسی به الجزیره می گوید: "رهبران سعودی خود را آخرین کشور عرب می دانند که در مقابل سلطۀ کامل ایران بر منطقه ایستاده اند. از همین رو، به عقیدۀ آنها هرگونه توافق به معنای رضایت از نقش و جایگاه منطقه ای ایران خواهد بود."

به گفتۀ او، تلاش های روحانی و وزیر خارجه اش ظریف برای نزدیک شدن به ریاض با مخالفت طرف مقابل همراه شده است.

در سال 2013 روحانی برای آغاز گفت و گو با عربستان پیشقدم شد. در اکتبر 2017 ظریف راه حلی برد ـ برد را در مجلۀ امریکایی آتلانتیک پیشنهاد کرد. او در ژانویۀ امسال اعلام کرد ایران مایل است با همسایگانش "پیمان عدم تعرض" ببندد.

به گفتۀ طوسی، مردم ایران از همچنان به شدت از دیپلماسی " حمایت می کنند"، و انتخاب مجدد روحانی در سال 2017 را نشانۀ حمایت مردم از سیاست خارجی عملگرایانۀ او می داند.

اما زویری، عضو دانشگاه قطر، میگوید روحانی را بعضی از همسایگان عرب به چشم دشمن می بینند.

به گفتۀ او بن سلمان هم با تصمیماتی که در منطقه گرفته نشان داده است که ادعای ایران مبنی بر اینکه "از نظر سیاسی فردی خام" است درست است.

به دنبال میانجی

اسفندیار باتمانقلیچ، کارشناس مسائل ایران و مؤسس وبسایت "بورس و بازار"، میگوید در این "جنگ لفظی" عربستان مزیت نسبی دارد.  او تصریح می کند"این را از آن جهت می گویم که در میدان نبرد رسانه ها عربستان، تاکنون، بیشترین برتری را بر ایران داشته است."

به گفتۀ او، سفر اخیر بن سلمان به ایالات متحده "دسترسی وافر" دولت عربستان به چهره های اصلی تجارت و رسانه و سیاست امریکا را به روشنی نشان داد.

باتمانقلیچ میگوید تا زمانی که مردم عربستان بن سلمان را به خاطر ادبیاتش علیه ایران می ستایند، "دیپلماسی دور از دست خواهد بود".

به زعم باتمانقلیچ، این رقابت به نحوی افزایش یافته که معلوم نیست چه کسی بتواند به طور مؤثر میانجی گری کند. او می گوید :"با علم به انزجار ترامپ از ایران، او نمیتواند میانجی گفت و گو باشد، و دولت عمان هم که اغلب در منطقه نقش میانجی را ایفا کرده امید اندکی برای گفت و گو می بیند."

طوسی، از دانشگاه پرینستون، هشدار میدهد که تهدید ترامپ به بیرون رفتن از توافق هسته ای ایران ممکن است موجب تنش بیشتر میان ایران و عربستان شود. به گفته ی او :"بیرون رفتن امریکا تا حد زیادی شانس گفت و گو و تعامل منطقه ای را از بین خواهد برد و تقابل ایران با منافع امریکا در منطقه را افزایش خواهد داد."

منبع : الجزیره / تحریریه دیپلماسی ایرانی / 33