سرمشق روسی در نوسان ارزی

عمق شوک ارزی هفته قبل با توجه به بی سابقه بودن این میزان تضعیف روبل در برابر دلار از سال ۱۹۹۹ میلادی محرز می شود.

به گزارش دنیای اقتصاد، روسیه هفته گذشته یک شوک ارزی جدید را تجربه کرد. نرخ برابری دلار به روبل در کمتر از ۷۲ ساعت از ۵۸ به ۶۵ رسید. تضعیف نزدیک به ۱۲ درصدی پول ملی روسیه نسبت به دلار آمریکا تحت تاثیر ریسک های سیاسی و تنش های ژئوپلیتیک رخ داد.

عمق شوک ارزی هفته قبل با توجه به بی سابقه بودن این میزان تضعیف روبل در برابر دلار از سال ۱۹۹۹ میلادی محرز می شود. همزمان با ریزش روبل و شاخص سهام روسیه، فشارهای زیادی از سوی منتقدان و سرمایه گذاران بر بانک مرکزی روسیه وارد می شد که خواستار مداخله سیاست گذاران پولی برای توقف بحران ارزی بودند؛ اما «الویرا نابیولینا»، رئیس این نهاد در برابر فشارها مقاومت کرد. استراتژی او در واکنش به شوک ارزی، «نظارت موثر، بدون مداخله» معرفی شد.

استراتژی بانک مرکزی بدون دخالت دولت روسیه به اجرا درآمد. نابیولینا عدم مداخله را بهترین شیوه برخورد با بحران ارزی ناشی از ریسک های سیاسی، خارجی و ژئوپلیتیک عنوان کرد. او استفاده عجولانه از ابزار پولی را منجر به تشدید بحران می دانست. پیش بینی رئیس بانک مرکزی روسیه از چرخه بحران جدید، نوسان شدید در روزهای ابتدایی، تطبیق بازارهای مالی با شرایط جدید و در نهایت بازگشت به شرایط عادی بود. استراتژی نابیولینا با توجه به بازگشت بخش زیادی از قدرت روبل، موفقیت آمیز توصیف شده است.

روبل روسیه هفته گذشته با یک شوک ارزی مواجه شد. نرخ برابری دلار به روبل در طول این هفته از ۵۸ تا ۶۵ نوسان کرد که تضعیف نزدیک به ۱۲ درصدی روبل را نشان می داد. افت روبل در این بازه، از سال ۱۹۹۹ میلادی بی سابقه محسوب می شود. در این شرایط، واکنش بانک مرکزی روسیه به نزول تاریخی روبل بسیار جالب بود.

رئیس این نهاد پولی پرسش های مطرح شده در رابطه با ریزش روبل را با معرفی استراتژی نظارت بدون مداخله پاسخ داد. «الویرا نابیولینا»، رئیس بانک مرکزی روسیه که فرماندهی خروج از بحران سال ۲۰۱۴ میلادی را با نمره قبولی در کارنامه خود ثبت کرده بود، عدم مداخله در مکانیزم بازار آزاد و حفظ نظام نرخ ارز شناور را به عنوان اولویت بانک مرکزی معرفی کرد.

او روند نوسانات را طبیعی دانست و پایان روند نزولی روبل را در آینده نزدیک وعده داد. عدم مداخله سیاست گذاران پولی در عین نظارت بر روند بازار در نهایت با فروکش تب شوک ارزی موثر واقع شد. نابیولینا استفاده از ابزارهای پولی در شرایطی که ریسک های خارجی و سیاسی دلیل نوسانات هستند را بی دلیل عنوان کرد و بیشتر بر کاهش هراس در بازارها تمرکز داشت.

عدم سراسیمگی بانک مرکزی روسیه، پیشینه موفق این نهاد و اعتماد عمومی به سیاست پولی که بدون دخالت دولت اجرا می شود، از جمله دلایل موفقیت بانک روسیه در راستای مقابله با شوک های ارزی هستند. البته حساسیت بالای روبل به نااطمینانی های سیاسی و تنش های ژئوپلیتیکی که از تقابل بلوک شرق و بلوک غرب ناشی می شود، امکان تضعیف مجدد روبل در روزهای آتی را فراهم خواهد کرد.

زنی که پوتین حرف او را می خواند!

الویرا نابیولینا سال ۲۰۱۳ میلادی ریاست بانک مرکزی روسیه را بر عهده گرفت. از زمانی که سکان هدایت سیاست پولی به دستان او سپرده شد، روبل ۳ بحران متفاوت را تجربه کرده است. اولین بحران با سقوط روبل در سال ۲۰۱۴ میلادی رخ داد. سقوط مقاوم به ترمیم روبل در این دوره زمانی مهم ترین بحران ارزی روس ها در قرن بیست ویک لقب گرفت.

بحران دوم روبل نیز به دلیل نسبتا مشابهی در سال ۲۰۱۶ رقم خورد. وجه اشتراک این ۲ دوره را می توان در نزول قیمت جهانی نفت خلاصه کرد. البته وجه تمایز قابل توجه میان این ۲ دوره نیز به مولفه ثانویه ای که از دل تنش های ژئوپلیتیک و تحریم های غرب علیه روسیه شکل گرفته بود، مربوط می شد.

این مولفه با وضع تحریم های دولت های غربی در واکنش به مناقشات کیف-مسکو بر سر کریمه بر روبل اثر کاهشی گذاشت. آخرین بحران روبل که کمتر از یک هفته عمر دارد بیشتر به سقوط سال ۲۰۱۴ شبیه است؛ چراکه ریزش ارز فدراسیون روسیه ریشه در تحریم های جدید کاخ سفید علیه کرملین و همچنین تنش های مربوط به سوریه داشت.

با در نظر نگرفتن عامل نفت، دخالت مسکو در سوریه جایگزین تهاجم (دست اندازی) به کریمه شده و تحریم های سال ۲۰۱۴ نیز با تحریم های تازه ای از سوی دولت ترامپ جانشین شده اند تا شبیه سازی سراشیبی روبل ۲۰۱۴ با نسخه ۲۰۱۸ امکان مقایسه را فراهم سازد. پیش از ورود نابیولینا به بانک مرکزی نیز روبل در دفعات متعددی ضربات شدیدی را متحمل شده بود که مهم ترین آنها به «بحران روبل» یا «آنفلو آنزای روسی» مشهور است. آنفلو آنزای روسی در سال ۱۹۹۸ میلادی، زمانی که «سرگی کرینکو» نخست وزیر وقت کرملین بود، کلید خورد.

با اینکه عمق بحران ۹۸ روسیه از طول دوره نخست وزیری ۴ماهه کرینکو عیان است؛ اما عواملی که اقتصاد روسیه را آشفته ساختند فراتر از کابینه کرینکو بود. نظام نرخ ارز ثابت که سختگیرانه از تضعیف روبل در برابر دلار اجتناب می کرد یکی از زمینه سازان آنفلو آنزای روسی شد. بودجه ناتراز دولتی و هزینه گزاف جنگ چچن نیز عوامل داخلی دیگر را شکل داده بودند. دو مولفه بیرونی نیز بحران روبل را تعمیق کردند؛ عوارضی که از بحران مالی ۱۹۹۷ آسیا به بازارهای مالی و تجارت روسیه سرایت کرد و کاهش ارزش نفت در بازارهای جهانی مولفه های بیرونی محسوب می شدند. با این اوصاف، چند عامل مشخص همواره توان غلتاندن روبل به سراشیبی را داشته اند.

نزول قیمت جهانی نفت، تنش های ژئوپلیتیکی که به واسطه حضور یا دخالت روسیه با مقابله غرب همراه می شوند و وضع تحریم علیه این کشور سه نیروی کاهشی روبل در چند دهه اخیر بوده اند. البته ۲ مولفه موثر بر ریزش روبل نیز وجود دارد که جزو پرده دوم نمایش سقوط روبل هستند. تولید فضای اضطرابی که تقاضا برای ارزهای خارجی را به شدت افزایش می دهد و حضور فعال سفته بازانی که التهاب بازار را برای کسب سود بیشتر تشدید می کنند، سلسله رفتار عمومی معمول در بحران های ارزی روسیه (و سایر کشورها به خصوص در نظام هایی که نرخ ارز با دخالت مستقیم دولت تعیین می شود) محسوب می شوند؛ بنابراین برای بررسی عملکرد الویرا نابیولینا باید به شیوه برخورد خاص وی با این عوامل توجه کرد. مدل مدیریت بحران ارزی به فرماندهی زنی که «دست راست پوتین» لقب گرفته با بررسی بحران ۲۰۱۴ و سقوط هفته گذشته روبل به خوبی آشکار می شود.

شناورسازی پولی-اجتماعی

سال ۲۰۱۴ میلادی همزمان با نزول شدید بهای نفت در بازارهای جهانی، تنش های روسیه با دولت های غربی افزایش یافت و در نهایت تحریم هایی علیه روسیه وضع شدند. بروز این مجموعه از عوامل برای بازارهای مالی روسیه ناآشنا نبودند و برآیند آنها منجر به آغاز ریزش ارزش روبل در برابر دلار شد. بانک مرکزی تحت فرماندهی نابیولینا در ابتدا نشانی از استقلال کافی از خود نشان نداد و با تزریق ارزهای رایجی مانند دلار و یورو به بازار ارز این کشور تلاش برای پاسخ به تقاضای زیاد که از اضطراب فراگیر و نااطمینانی نسبت به آینده روبل و اقتصاد روسیه شکل گرفته بود را استارت زد؛ اما کاهش شدید ذخایر ارزی بانک مرکزی تنها سرانجام بازار سیری ناپذیر ارز بود.

پس از ناتوانی پروسه تزریق ارز، نرخ بهره ظرف زمان کوتاهی نزدیک به ۲ برابر شد. این راهکار پس از مدت کوتاهی از سوی بانک مرکزی روسیه تنها ابزاری برای کنترل تورم خوانده شد؛ به این معنا که بازگشت قدرت پیشین روبل در برابر دلار و یورو با تکیه بر این ابزار به طرز صحیح ممکن نخواهد بود. منظور از طرز صحیح، بدون مداخله بیش از حد در بازارهای مالی و ماندگاری تاثیر ابزار است؛ بنابراین در مرحله بعد، نابیولینا یکی از مهم ترین تحولات سیاست پولی روسیه در قرن حاضر را معرفی کرد.

او مکانیزم نرخ شناور ارز را به عنوان چاره اساسی نجات روبل نه تنها در آن دوره خاص بلکه در بلندمدت به اجرا درآورد. سکاندار پولی دولت پوتین خواستار پایان دادن به بحران ارزی سال ۲۰۱۴ و ختم پرونده وابستگی شدید روبل به فرازونشیب های قیمت نفت شده بود و خواسته خود را با اجرای بسته شناورسازی دنبال کرد. نابیولینا مدعی بود، تعیین نرخ برابری دلار به روبل در صورتی که به وسیله بازار آزاد انجام شود، وابستگی به نفت را در بلندمدت از میان خواهد برد و دست سفته بازان را از کنترل روند بازار کوتاه می کند.

همزمان با سپردن مسوولیت تعیین نرخ روبل به بازار، آماده سازی اذهان عمومی در جهت کنترل هجوم تقاضا در نوسانات ارزی نیز پیگیری می شد. برنامه مداخله با تزریق روزانه ۳۵۰ میلیون دلاری پایان یافت و عدم مداخله دولت در تعیین نرخ بهره به جامعه منتقل شد تا جایی که اعتماد به سیاست پولی بانک مرکزی بازگشت. در واقع، نابیولینا در سخنرانی خود، پایان تزریق ارز را به مردم نسبت داد؛ «رفتار عقلایی خانوارها در رابطه با تقاضای ارزهای خارجی باعث شد مداخله در بازار بی معنا شود».
تشریح کالبد بحران

سقوط هفته گذشته روبل که با ریزش گسترده ارزش بازار سهام مسکو مقارن شده بود، با واکنش مدبرانه رئیس بانک مرکزی روسیه همراه شد. سقوط روبل در روزهای ابتدایی هفته گذشته رکورد تضعیف پول ملی روسیه در برابر دلار آمریکا را جابه جا کرد؛ اما روند نزولی روبل همان طور که رئیس بانک مرکزی روسیه وعده داده بود تداوم نیافت. روبل تا عصر چهارشنبه بیش از ۱۱ درصد نسبت به دلار آمریکا تضعیف شد.

پول ملی روسیه از روز دوشنبه با افت ۲۸/ ۴ درصدی هفته بحرانی خود را استارت زد و این روند در روزهای سه شنبه و چهارشنبه نیز ادامه داشت تا بدترین هفته روبل از سال ۱۹۹۹ میلادی در تاریخچه این ارز ثبت شود. کارشناسان اقتصادی ضمن بررسی بازیگران مختلفی که در تضعیف روبل نقش داشته اند، مهم ترین عامل را افزایش ریسک ژئوپلیتیک معرفی می کنند. واکنش به سقوط روبل آن هم همزمان با ریزش گسترده در بازار سهام مسکو، حمایت روسیه از بشار اسد را به مرکز سیبل منتقدان تبدیل کرد. با توجه به آغاز حمله موشکی آمریکا و متحدان اروپایی اش به سوریه فرضیه کارشناسان درخصوص اهمیت تنش های ژئوپلیتیک تایید شده است. رئیس بانک مرکزی روسیه نیز یکی از حامیان این فرضیه بود. سیاست این بانک در برخورد با ریزش روبل بنابر اظهارات مقامات بانکی عدم مداخله انتخاب شده بود.

الویرا نابیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه، تاثیر وضع تحریم ها علیه این کشور و ریسک عوامل ژئوپلیتیک را دلیل ورود بازارهای مالی به قلمرو اصلاح عنوان کرد. او روند روزهای گذشته بازارهای مالی را طبیعی دانست؛«روزهای ابتدایی در بازار معمولا با افزایش نوسانات به دلیل بروز نااطمینانی های سیاسی و اقتصادی همراه می شود. بازیگران بازار و سرمایه گذاران در این شرایط قادر به درک عواقب بلندمدت نیستند؛ بنابراین هراس فراگیر باعث ریزش بیشتر خواهد شد. این روند تا جایی که منطق به بازار برگردد ادامه خواهد یافت.» رئیس بانک مرکزی روسیه واکنش خود نسبت به این پروسه را عدم مداخله در عملیات بازار آزاد و سیاست نرخ ارز شناور حاکم بر سیاست پولی این کشور معرفی کرد؛ چراکه سیاست های پولی کوتاه مدت و عجولانه برای مواجهه با ریسک های خارجی و سیاسی کارآیی لازم را ندارد و موجب تشدید بحران خواهد شد.

نابیولینا علاوه بر تشریح وضعیتی که به عقیده وی طبیعی تلقی می شد، از قدرت بانک مرکزی برای استفاده از ابزارهای مناسب جهت کنترل وضعیت روبل ابراز اطمینان کرده بود. الویرا نابیولینا در کنفرانس خبری مسکو گفته بود: «این بانک تمام ابزارهای لازم برای خنثی کردن تاثیر های منفی تحریم های آمریکا را در اختیار دارد. در صورت وقوع ناپایداری مالی، بانک مرکزی روسیه طیف گسترده ای از ابزارهای کارآ را برای اقدام در شرایط گوناگون در اختیار دارد. هیچ نیازی برای به کارگیری ابزارهای سیستماتیک نیست؛ اما ما شرایط را تحت نظر داریم و در صورت لزوم اصلاحاتی انجام خواهیم داد.»

۴ مرحله واکنش به شوک ارزی

بانک مرکزی روسیه با وجود فشارهایی که خواستار دخالت این نهاد برای جلوگیری از ریزش روبل شده بودند، استقلال خود را حفظ کرد؛ بنابراین استراتژی نظارت بدون مداخله با مقاومت بانک مرکزی در برابر فشارها به عنوان اولویت اصلی اجرا شد. دولت روسیه نیز در سیاست گذاری پولی دخالت نکرد تا پروسه آرام سازی بازارها طبق تصمیم نهاد سیاست گذار انجام شود. به این ترتیب، بانک مرکزی مجبور به استفاده از ذخایر ارزی خود برای مقابله با شوک ارزی نشد؛ اشتباهی که بارها در روسیه تکرار شده بود.واکنش به شوک هفته گذشته که روبل را تحت فشار قرار داده بود، در چند مرحله قابل بررسی است.

بانک مرکزی روسیه و تحلیلگران بازار شرایط را در چند مرحله تشریح کرده اند. جابه جای سریع روبل با دلار، هراس در بازار، تطبیق بازار با شرایط و در آخر توصیه به سرمایه گذاران مجموع این مراحل را تشکیل می دهند.جابه جای سریع روبل با دلار: وضع تحریم های جدید علیه مسکو و تقویت تنش های مربوط به حمایت پوتین از بشار اسد، بازارها را در روز ابتدایی هفته گذشته نزولی کردند. فعالان حوزه فاینانس در روسیه، سراسیمگی سرمایه گذاران و مردم را دلیل موج دوم فروش گسترده دارایی های روسی عنوان کردند. این سراسیمگی در ادامه منجر به سقوط بیشتر روبل و شاخص های بازار مسکو شد.

پدیده ترس در بازارها: آنچه هفته گذشته بر سر بازار سهام و روبل آمد، غیرمنتظره بود. کسی آمادگی لازم برای برخورد با این شرایط را نداشت؛ بنابراین هراس بر سرمایه گذاران و مردم غالب شد و ابعاد شوک را گسترش داد. تحلیلگران روسی با توجه به رشد قیمت جهانی نفت، امکان تداوم ریزش حدود ۱۰ درصدی روبل در برابر دلار را پیش بینی کردند.

شرایط تحت کنترل: روز سه شنبه هفته گذشته نشست ارزی مسکو برگزار شد. رئیس بانک مرکزی روسیه در این نشست ضمن اشاره به ریزش ارزش روبل، اصرار داشت که دلیلی برای نگرانی فراگیر وجود ندارد؛ اقتصاد روسیه در حال تطابق با شرایط جدید است و رگولاتوری ریسک خاصی برای ثبات مالی اقتصاد تشخیص نداده است. رویدادهایی که اخیرا شرایط را تغییر داده اند، منجر به اصلاح در بازارها خواهند شد. در چنین شرایطی، نوسانات شدید اجتناب ناپذیر هستند؛ اما اقتصاد روسیه در حال تطبیق با ریسک های خارجی است.

توصیه نامه خطاب به جامعه: همزمان با سقوط بازارها در روسیه، کارشناسان، بانکداران و مقامات اقتصادی پروسه آرام سازی اجتماعی را آغاز کردند. پرهیز از تصمیم گیری احساسی پیام مشترک آنان به سرمایه گذاران بود. تحلیلگران، بهترین استراتژی ممکن برای مقابله با شوک جدید را عدم مقابله عنوان کردند. آنها به سرمایه گذاران اطمینان دادند که پایان هراس در بازارها به پایان فروش دارایی های روسی منتهی خواهد شد؛ بنابراین پایان نزول شاخص ها و روبل منجر به ایجاد فرصت های سرمایه گذاری جدید و جذابی می شود.

حساسیت روبل به نااطمینانی سیاسی

نظرسنجی هایی که از سرمایه گذاران روسی درخصوص وضعیت بازارهای مالی صورت گرفته اند، نشانگر غلبه ابهامات سیاسی به عنوان محدودیت اصلی هستند و نرخ بالای بهره کمتر از این عامل بر بازارها اثرگذار است. نابیولینا با این نظر موافق است. به گفته او «رکود اقتصادی ما بیشتر از عوامل ساختاری ناشی می شود».

اولویت رئیس بانک مرکزی روسیه تداوم کاهش بهای نفت جهانی نیست. او بیشتر بر بهبود پویایی و ماندگاری ثبات در محیط کسب و کار متمرکز است. البته نابیولینا در سال ۲۰۱۶ میلادی به طور علنی از غول نفتی دولتی«روس نفت» گلایه کرده بود، شرکتی که در راس خود متحدان قدرتمند پوتین را دارد. رئیس بانک مرکزی در رابطه با این شرکت نفتی گفته بود «نیاز روس نفت برای بازپرداخت بدهی خارجی بزرگش این انتظار را در بازار به وجود آورده که این غول نفتی به فروش روبل روی آورده است. چنین کاری منجر به افت واحد پولی کشور شده است.»

در پی این اعتراض، مدیر روس نفت در حرکتی غیرمتعارف به دیدار نابیولینا رفت تا در این رابطه گفت وگو کند. پس از این دیدار بود که روس نفت انتشار اوراق قرضه را برای تامین مالی بدهی خود متوقف کرد. یکی دیگر از افرادی که دیدگاه های مخالفی با نابیولینا داشت، گلازیف مشاور پوتین بود. ایده های گلازیف شامل کنترل سرمایه، ممنوعیت استفاده از دلار در روسیه و چاپ اسکناس برای احیای رشد اقتصادی بود. سیاست هایی که به کلی با ایده های رئیس بانک مرکزی مغایرت داشت.

منتقدان نابیولینا می گویند سیاست های سختگیرانه و انقباضی CBR مقصر اصلی چشم انداز اقتصادی ضعیف روسیه است چراکه سرمایه گذاری را در این کشور فلج کرده است؛ اما عبور از بحران روبل در سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ میلادی با رشد ۵۰ درصدی نقدینگی شرکت ها همراه شد که دست آنها را برای برنامه ریزی در جهت تقویت جذب سرمایه گذاران مهیا بازگذاشت.