سند ویکی‌لیکس: ترور رفسنجانی در زمان بدی بود

تاریخ ایرانی - شیدا قماشچی: دو روز پس از ترور نافرجام حجت الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی در ۴ اردیبهشت ۱۳۵۸، دیپلمات های آمریکایی در تهران با ارسال گزارشی، به شایعات پیرامون نقش احتمالی ایالات متحده در سوءقصد علیه «یکی از روحانیون بسیار نزدیک به خمینی که محرم اسرار نیز به شمار می رود»، اشاره کردند. این تنها سندی نیست که سایت ویکی لیکس درباره هاشمی منتشر کرده؛ «تاریخ ایرانی» دو سند دیگر را نیز انتخاب کرده که یکی مربوط به پیش و دیگری پس از انتخاب وی به ریاست جمهوری است؛

***

تلاش برای ترور حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی

[متن سند]

تاریخ: ۲۷ می ۱۹۷۹

محرمانه

از: تهران، ایران

به: وزارت امور خارجه - ابوظبی، امارات متحده عربی

۱. متن کامل گزارش

۲. در روز ۲۵ می، این خطر پدید آمد که حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی به آخرین قربانی ترورهای گروه فرقان تبدیل شود. به نظر می رسد که گروه فرقان یک سازمان تندروی مذهبی ایرانی باشد؛ اما سازمان های اسلامی ایران - از جمله [آیت الله] خمینی - در تلاش اند دشمنان خارجی را مقصر بشمارند.

۳. از میان گزارش های منتشرشده در رسانه های مختلف، اطلاعات مربوط به ترور ناکام رفسنجانی جمع آوری شد و به تایید امیرانتظام - معاون نخست وزیر - رسید: حدود ساعت ۲۰:۴۵ روز ۲۵ می، دو مرد به خانه رفسنجانی رفتند و خود را فرستاده نوری معرفی کردند، رفسنجانی در ساعت ۲۱:۰۰ با نوری قرار ملاقات داشت. رفسنجانی مشغول ادای نماز عصر بود و از دو مرد دعوت شد تا منتظر او بمانند. یکی از آن ها کنار در ایستاد و دیگری داخل اتاق شد و کنار تلفن نشست. زمانی که رفسنجانی وارد اتاق شد از مرد خواست جابه جا شود تا خود او نزدیک تلفن بنشیند. هنگامی که مرد می خواست از جایش بلند شود، رفسنجانی متوجه شد که او اسلحه ای زیر پایش پنهان کرده است. مرد می خواست شلیک کند ولی رفسنجانی بازوی او را گرفت.
در حین درگیری بازوی رفسنجانی اندکی آسیب دید اما موفق شد که فرد مهاجم را به زمین بزند. همسر رفسنجانی وارد اتاق شد و خود را روی دو فرد درگیر انداخت، در همین حین مهاجم دوم هم وارد اتاق شد. او به پهلوی راست رفسنجانی شلیک کرد و موفق شد با مهاجم دیگر فرار کنند. آن ها ورقه هایی از خود باقی گذاشتند که نشان می داد جزو گروه فرقان هستند. رفسنجانی به سرعت به بیمارستان منتقل شد و تحت عمل جراحی کبد قرار گرفت. به نظر می رسد که خطر رفع شده باشد.

۴. [آیت الله] خمینی و دیگر مقامات مذهبی عالی رتبه به سرعت بیانیه هایی صادر کردند و همگی دشمنان خارجی را مقصر دانستند. خمینی به ایالات متحده و «باقی ابرقدرت ها» هشدار داد که رفسنجانی و نهضت اسلامی هنوز زنده اند و تمامی توطئه ها و نقشه ها به شدت شکست خواهند خورد. آیت الله منتظری حتی از خمینی نیز فراتر رفت؛ او به کیهان گفت: «به احتمال زیاد آمریکا در این ماجرا دست دارد، حتی اگر چپی ها این حمله را انجام داده باشند چپ های آمریکایی هستند: درست مانند دوران مصدق.»

۵. زمان این ترور از این بدتر نمی توانست باشد؛ زیرا حمله همزمان شد با تظاهرات ضد آمریکایی و چند ساعت پس از سخنرانی به شدت ضد آمریکایی رفسنجانی در راستای تظاهرات مردم که در اعتراض به مصوبات روز ۱۷ می مجلس سنا صورت گرفت. مرتبط دانستن این ترور ناکام و انتقادات رفسنجانی از آمریکا وسوسه ای است که حتی بسیاری از افراد روشنفکر نیز نمی توانند در برابرش مقاومت کنند، غیرممکن است که عامه مردم ایران را از این فکر بازداریم زیرا آن ها همیشه فکر می کنند که دست یک مامور سیا در کار است؛ اما حقیقت آن است که اطلاعات اندکی که از گروه فرقان به دست آمده نشان می دهد این گروه کاملا یک گروه اسلامی است، اگرچه روحانیون مسلمان را قبول ندارند.

۶. رفسنجانی مدتی به عنوان یکی از اعضای شورای انقلاب شناخته می شد. اگرچه اطلاعات ما از اعضای دائمی شورای انقلاب خلاف این موضوع را نشان می دهد، اما او بدون شک یکی از روحانیون بسیار نزدیک به خمینی است که محرم اسرار نیز به شمار می رود.

واکنش شوروی به درگذشت [آیت الله] خمینی

[متن سند]

تاریخ: ۷ ژوئن ۱۹۸۹

از: مسکو روسیه

به: وزارت امور خارجه، پیشاور پاکستان، اسلام آباد پاکستان

۱. متن کامل

۲. […]

۳. به گفته منابع ما، شوروی انتظار ندارد که در سیاست ایران در قبال روابط دوجانبه با عراق و یا افغانستان تغییرات ناگهانی صورت گیرد؛ اما شوروی امید دارد که در نهایت ایران پراگماتیک تر شود. یک منبع این امکان را مطرح می کند که اگر شوروی مشتاقانه روابط با ایران را پیگیری کند شرایط گفت وگو فراهم خواهد شد؛ اما در حال حاضر عادی سازی روابط با ایران سیاست رسمی شوروی باقی می ماند. ملاقات با رفسنجانی به دلیل دوران عزاداری به تعویق خواهد افتاد اما از طرف ایران هیچ سخنی در این مورد مطرح نشده است. شوروی هنوز از چشم انداز فروش تسلیحات به ایران دفاع می کند.

۴. مقامات سفارت، روز ۷ ژوئن با ودیم نظراف، مسئول بخش ایران در اداره خاورمیانه وزارت امور خارجه و آندره استالسکی، معاون اداره خاورمیانه ملاقات کردند تا واکنش به درگذشت خمینی را به بحث بگذارند.

۵. [...]

۶. نظراف گفت که شخصا او و مردم شوروی از اینکه خمینی صحنه را ترک کرده است ناراضی نیستند. [...]

۷. نظراف گفت که طبیعتا واکنش رسمی شوروی - با در نظر گرفتن منافع این کشور - اعلام تسلیت به ایران بود. گورباچف پیام کوتاه تسلیت برای [آیت الله] خامنه ای فرستاد (که در پایین صفحه اول «پراودا» در ۷ ژوئن به چاپ رسید)، شواردنادزه و لوکیانوف، نائب رئیس مجلس شوروی، نیز دفترچه تسلیت در سفارت ایران را امضا کردند.

۸. نظراف گفت که پیش بینی آینده ایران بسیار مشکل است. خمینی تنها سیاستمدار ایران بود که در مسیرش ثابت قدم بود. رهبران دیگر ممکن است به گفت وگو با کشورهای خارجی بپردازند ولی اینکه تا چه مدت این روش ادامه یابد مشخص نیست.

۹. نظراف گفت انتخاب [آیت الله] خامنه ای به عنوان جانشین [آیت الله] خمینی یک حرکت تاکتیکی بود تا میان رهبران معنوی رادیکال و رهبران عملگرا سازش ایجاد شود. [...]

۱۰. به گفته نظراف، خامنه ای به بازاری ها نزدیک است و خواستار آن است که دخالت دولت در امور تجاری کاهش یابد. در همین راستا زمانی که ریاست حزب جمهوری اسلامی را بر عهده داشت درخواست کرد تا نقش سیاسی رهبر معنوی کشور تقلیل یابد. شورای ۲۵ نفره بازنگری قانون اساسی نیز با کمک خامنه ای تشکیل شد و قصد دارد تا مقام نخست وزیری را حذف کرده و قدرت رئیس جمهور را گسترش بخشد. به عقیده نظراف با توجه به شرایط موجود به نظر می رسد که خامنه ای مایل است رفسنجانی پس از انتخاب به ریاست جمهوری قدرت بیشتری داشته باشد تا به این ترتیب شرایط بازگشت ایران به عملگرایی فراهم شود و از نگرش معنوی فاصله بگیرد. البته همه چیز به این بستگی دارد که شورای بازنگری چه زمانی راجع به قدرت ریاست جمهوری تصمیم گیری کند. نظراف گفت که نمی توان زمان آن را تخمین زد و به هر صورت شعار «مرگ بر آمریکا» رفسنجانی نشان می دهد که حتی «میانه روترین» شخصیت های سیاسی ایران نیز کاملا غیرقابل پیش بینی هستند.

۱۱. به گفته نظراف مشخص است که ایران برای عبور از بحران اقتصادی به کمک خارجی نیاز دارد. بیشتر این کمک ها باید از جانب غرب صورت گیرد زیرا اتحاد جماهیر شوروی امکان فراهم سازی این کمک ها را ندارد؛ اما وضعیت شوروی به گونه ای است که می تواند گاز طبیعی ایران را بخرد و مسیر انتقال گاز و دیگر فرآورده های ایران را تامین کند.

۱۲. نظراف گفت از آنجایی که شوروی برای ایران تهدید اصلی حساب نمی شود، ایرانی ها مایل اند تا حد ممکن از حمایت سیاسی شوروی برخوردار باشند. درک «ابتدایی» ایرانی ها از روابط خارجی که پس از انقلاب اسلامی شکل گرفت، ملت های دیگر را به دو دسته دوست و دشمن تقسیم می کرد و به نظر می رسد که این نگرش در حال تغییر است.

۱۳. نظراف گفت که شوروی خبری در راستای تعویق و یا منحل شدن سفر ۲۱ ژوئن رفسنجانی به مسکو دریافت نکرده است. انتظار می رود که نزدیکان خمینی طی چهل روز مراسم عزاداری به سفر نروند و عزاداری کنند ولی نظراف تاکید کرد این سفر فقط به تعویق می افتد.

۱۴. سفیر عراق در دیدار اخیرش با فرستاده سفارت گفت سفر ۲۱ ماه می ورونتسوف به تهران این شبهه را پدید آورده که یک توافق دوطرفه دفاعی میان ایران و شوروی منعقد شده است. سفیر می گوید چنین حرکتی مایه نگرانی شدید عراقی ها می شود و قرار است سفیر عراق در روز ۶ ژوئن ساعت ۴ بعدازظهر با پولیاکوف رئیس بخش خاورمیانه و شمال آفریقای وزارت امور خارجه دیدار کند تا به این موضوع بپردازند.

۱۵. زمانی که از نظراف راجع به همکاری دفاعی ایران - شوروی پرسیدیم پاسخ داد که خبرگزاری ایران در گزارش سفر ورونتسوف، واقعیت را تحریف کرده است. واقعیت این است که شوروی اعلام آمادگی کرده تا در زمینه های مختلف که طبیعتا زمینه نظامی را نیز شامل می شود، با ایران همکاری کند. نظراف گفت این مسئله نباید به هیچ عنوان یک توافق دفاعی دوجانبه شناخته شود. شوروی در نظر ایرانیان تهدیدکننده تر از آن است که چنین طرحی ریخته شود.

۱۶. فروش تسلیحات اما مسئله دیگری است و همان طور که در بخش اول به آن اشاره شد او از فروش تسلیحات دفاع کرد. نظراف تصریح کرد که میان تسلیحات موشکی - که تهدیدآمیز هستند - و توپخانه صحرایی - که کاربرد محدودی دارند - تمایز وجود دارد. او به زمان انجام این معامله اشاره ای نکرد ولی اظهار کرد که سفر رفسنجانی «زودتر» از آن است که برای تولید تسلیحات شوروی برنامه ریزی شده باشد.

۱۷. به پیش بینی نظراف در آینده نزدیک تغییری در سیاست ایران در مواجهه با عراق و درگیری با این کشور مشاهده نخواهد شد. یکی از محدودیت های رژیم ایران این است که باید مطمئن شود که سیاست های ارضی کشور در قبال عراق ضعیف تر از شاه به نظر نیاید، شاه برخی از مطالبات ارضی ایران را به تثبیت رساند.

۱۸. نظراف بی پرده تصدیق کرد که ایرانیان برای اعلام موضع سیاسی شان در قبال افغانستان روش تضادگویی در پیش گرفته اند. ایران به شوروی می گوید که راه حل سیاسی افغانستان مصالحه میان نیروهای مختلف سیاسی است در حالی که به نیروهای مقاومت افغانستان می گوید نجیب باید کنار رود تا توافق صورت گیرد. به عقیده شوروی نجیب از مبارزه دست نخواهد کشید و تنها در صورت حضور او در مذاکرات است که می توان امید دستیابی به توافق داشت؛ اما ائتلاف هشت گانه همچنان بر کناره گیری نجیب اصرار دارد.

۱۹. استالسکی اشاره کرد که برخی از مقامات شوروی - از جمله نمایندگان مسکو در کنگره نمایندگان مردم - با این دیدگاه رسمی دولت موافق نیستند؛ سیاست رسمی دولت آن است که باید روابط با ایران را عادی کرد حتی اگر ایران مسیر انقلاب را ادامه دهد. او می گوید که در ماه فوریه گذشته ادوارد شواردنادزه مایل نبود با خمینی دیدار کند و ترجیح می داد با رهبران «عادی تر» ایران ملاقات داشته باشد.

۲۰. استالسکی اذعان کرد که یکی از افرادی است که عقیده دارند اتحاد شوروی در رویکرد با ایران باید با آمریکا هماهنگ باشد. او می گوید که قطع رابطه میان ایران و آمریکا به سود اتحاد جماهیر شوروی نیست و شوروی قصد ندارد که از شرایط کنونی به نفع خود بهره گیرد. استالسکی توضیح نداد که چه کسانی در میان نمایندگان «گروه مسکو» با او هم عقیده هستند. با توجه به سیاست های کنونی شوروی، واضح است که این نمایندگان در اقلیت هستند، اما استالسکی معتقد است که زمان آن رسیده که قانونگذاران شوروی این مسئله و دیگر مسائل سیاست خارجی را به بحث بگذارند.

۲۱. علی رغم اینکه نزدیکی شوروی با ایران انقلابی مایه شرمساری مقامات و روزنامه نگاران این کشور است، ولی مقامات همچنان به تلاش برای عادی سازی روابط با ایران ادامه می دهند به این امید که هر فردی که از میان نبرد طولانی برای بدست گیری قدرت به رهبری برسد یک رهبر «پراگماتیست» باشد؛ اما همان طور که مقامات شوروی تصریح می کنند این واژه در مورد ایران مفهومی نسبی است.

حملات تندروها علیه برنامه های اقتصادی رفسنجانی و اصرار بر ادامه خصومت با آمریکا

[متن سند]

تاریخ: ۲۸ فوریه ۱۹۹۰

از: ابوظبی، امارات متحده عربی

به: منامه بحرین، لندن انگلستان، پاریس فرانسه، فرانکفورت آلمان، بغداد عراق، کویت، مسقط عمان، اسلام آباد پاکستان، دوحه قطر، مسکو روسیه، ریاض عربستان سعودی، وزارت امور خارجه، آنکارا ترکیه، استانبول ترکیه، صنعا یمن.

۱. متن کامل - محرمانه

۲. خلاصه: محتشمی پور برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی را دستمایه حمله مستقیم به رفسنجانی کرده است. او گفت که باید بر ایمان و شهادت تکیه کرد و استفاده از تکنولوژی و دیپلماسی در رابطه با غرب مردود است. همچنین تاکید کرد که «مرگ بر آمریکا» باید به عنوان بنیان اصلی انقلاب تداوم یابد.

اردبیلی هم به این حملات اضافه کرد و هر دوی آن ها مسئله فرمان مرگ علیه سلمان رشدی را از سر گرفتند و هرگونه عقب نشینی از این سیاست را مایه دلجویی از آمریکا و انگلیس دانستند. رفسنجانی باید از برنامه های توسعه اقتصادی و وفاداری اش بر اصول انقلاب دفاع کند و بعید است که بتواند در جبهه ای دیگر برای بهبود رابطه با آمریکا مبارزه کند. به عقیده ما، این واقعیت کنونی سیاست ایران است. تهران تایمز در سرمقاله اخیرش به مسئله آزادی گروگان ها پرداخته است ولی هیچ کدام از مطبوعات فارسی زبان و شخص رفسنجانی به این مسئله اشاره ای نکرده اند. بعید می دانیم که نشانه ای از تغییر مشی سیاسی باشد.

۳. محتشمی - وزیر سابق کشور و نماینده مجلس - در مصاحبه تندی که با کیهان هوایی در روز ۷ فوریه انجام داد، از رفسنجانی نامی نبرد ولی برنامه های او را به چالش کشید. او هرگونه نیاز به بازنگری در انقلاب را مردود دانست و ضعف ایران را ناشی از عقب نشینی از مواضع انقلاب برشمرد. او گفت زمانی که ایران بر حزب الله و شهادت تکیه کرد موفق شد؛ زمانی که به تکنولوژی و دیپلماسی اعتماد کرد شکست خورد.

۴. محتشمی بدون اشاره مستقیم به برنامه پنج ساله، به مسیر کلی این برنامه تاخت و تمام انتقاداتی که در مجلس مطرح شده بود را تکرار کرد. یکی از مباحثی که او هدف گرفت مسئله بخش خصوصی بود: «امروزه باز هم به مسیر اشتباهی قدم گذاشته ایم.» منفعت به سمت بخش خصوصی روانه شده است. «در نتیجه هرگونه سودی به جیب گروه های خاصی از مردم خواهد رفت. چیزی از این برنامه عاید مردم نخواهد شد.» محتشمی به احتمال زیاد حامیانی برای این حملاتش خواهد یافت زیرا سودجویان از سیاست های بازار آزاد رفسنجانی منفعت می برند.

۵. تاکید برنامه پنج ساله بر صنعتی شدن نیز هدف حملات قرار گرفته است. محتشمی می گوید که این موضوع فقط باعث وابستگی بیشتر ایران به خارجی ها به منظور تامین مواد اولیه و قطعات خواهد شد. برای ملتی که عمیقا معتقد است که در صد سال گذشته از سلطه بیگانگان - ابتدا انگلیسی ها و سپس آمریکاییان - رنج برده است، این یک نکته اساسی به شمار می رود. محتشمی خواستار آن است که تغییر مسیر اساسی از صنعتی شدن به سمت توجه به کشاورزی صورت گیرد و می گوید این فرمان خمینی بوده است.

۶. او به تفصیل به نیاز به خصومت با آمریکا می پردازد: «مرگ بر آمریکا» از اصول امام بوده است. این شعارها بنیان انقلاب هستند. اگر شعار مرگ بر آمریکا حذف شود، مردم دشمنشان را نخواهند شناخت. نفرت و دشمنی باید جایگاهی اساسی در قلب مردم بیابد. او رابطه با آمریکا را تحت هر شرایطی مردود می داند.

۷. محتشمی از مقامات انتقاد می کند که در اجرای حکم مرگ سلمان رشدی ضعف به خرج داده اند و در اقدام مستقیم و دفاع تئولوژیک از فرامین در سطح جهانی کوتاهی کرده اند. مسئله سلمان رشدی در نماز جمعه روز ۲۳ فوریه بار دیگر مطرح شد، موسوی اردبیلی در خطبه نماز جمعه اعلام کرد: «این مایه نگرانی آمریکاست. مایه نگرانی انگلیس است. آن ها در تلاشند که به انقلاب ضربه وارد کنند.»

۸. مسئله دیگر قابل توجه در خطبه های نماز جمعه موسوی اردبیلی این است که هیچ نامی از رفسنجانی و خامنه ای ذکر نشد در حالی که سنت این خطبه ها تمجید از حاکمان ایران است. اردبیلی راه دیگری یافت تا به صورت غیرمستقیم به رفسنجانی حمله کند، او فروپاشی نظام کمونیستی را تهدیدی برای ایران ذکر کرد. او گفت که غرب امیدوار است که دنیا را غیرمتعادل کند: «گرگ ها دندان تیز کرده اند، مراکز اقتصادی دنیا خیال هایی در سر می پرورند.» این خطبه در مقابله با برنامه بودجه است که رفسنجانی در ۲۰ فوریه ارائه داد و در آن تغییرات در اروپا را خطرناک دانست ولی در عین حال آن را موقعیتی مثبت برای «کشورهایی مانند ما که تلاش دارند تا مستقل شوند» برشمرد.

۹. این اظهارنظرهای عمومی از جانب حامیان تندروی مرحوم آیت الله خمینی چالش سنگینی برای رفسنجانی پدید آورده است. به نظر می رسد که حتی با تایید برنامه اقتصادی در مجلس نیز راه بر او هموار نخواهد شد. بی نظمی بوروکراتیک در ایران شکست سنگینی برای اهداف بلندپروازانه این طرح به دنبال خواهد آورد. رفسنجانی باید خود را آماده کند زیرا هرگونه وقفه ای در پیشرفت، بهانه به دست مخالفانش خواهد داد تا بگویند «کمکی» به عامه مردم صورت نگرفته و ایران هرچه بیشتر به کمک های خارجی وابسته شده است. با توجه به چالش هایی که پیش روی رفسنجانی قرار دارد، غیرممکن به نظر می رسد که او فرصت را برای بهبود روابط با آمریکا مساعد بداند؛ دومین مسئله ای که تندروها نسبت به آن اعلام موضع کرده اند و برای اثبات مواضع خود از نام امام فقید استفاده کرده اند.

۱۰. مقاله انگلیسی زبان تهران تایمز در ۲۲ فوریه که در آن خواستار آزادی گروگان های آمریکایی در لبنان شده است، دلیل محکمی برای ایجاد تغییر در تحلیل های پیشین ما به شمار نمی رود. این روزنامه به عنوان تریبونی برای گفت وگو با غرب کاربرد دارد و مخاطب آن نیروهای تاثیرگذار در سیاست ایران نیستند. تا آنجایی که ما اطلاع داریم این سرمقاله در مطبوعات فارسی زبان و بیانیه های عمومی مطرح نشده است. رفسنجانی در نطق خود در مجلس نیز اشاره ای به اوضاع خارجی نکرد. روش او این است که مصالحه با غرب را به وضوح رد می کند ولی می گوید که ایران می تواند شرایط اقتصادی اش را بهبود ببخشد اگر «آماده باشیم تا با ابرقدرت های متکبر جهان به توافق برسیم.»

۱۱. ایرانی ها مهارت دارند که یک مسئله وسوسه کننده را مطرح کنند تا تعادل دیگران را برهم بزنند ولی به روش و مسیر خود ادامه بدهند بی آنکه مسئولیتی بر دوش مقامات ایرانی بیفتد. به نظر ما سرمقاله تهران تایمز نیز فقط برای گمراه سازی است. درگیری های آشکار با محتشمی و اردبیلی واقعیتی است که پیش روی رفسنجانی قرار دارد.