فرصت های همکاری پاکستان و روسیه

دیدبان روسیه: همواره دستیابی به آب های گرم خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند یک آرمان بزرگ برای روس ها بوده است و از این رو به راه افغانستان و پاکستان نیز توجه ویژه ای داشته اند تا با تعریف اهداف استراتژیک مشترک، بازی بزرگ یا گِرِیت گِیمی را تعریف کنند. در این میان هر چند روابط شوروی و پاکستان در دوران جنگ و حضور نظامی روس ها در افغانستان به سردی گرایید، اما پس از خروج نیروهای شوروی سابق و فروپاشی بلوک شرق ماهیت تحولات سیاسی و امنیتی جهان تغییر یافت و تحولات اخیر در مناسبات دو کشور نشان از تغییر شکل روابط پاکستان و روسیه از جمله در بخش دفاعی و نظامی است. از این رو دیدبان روسیه مصاحبه این هفته خود را به بررسی «فرصت های همکاری میان روسیه و پاکستان» اختصاص داده است و به گفتگو با "قاسم محبعلی" مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه که سال ها به عنوان سرکنسول در پاکستان فعالیت داشته است.
 
با توجه به پیشینه روابط پاکستان و روسیه از زمان جنگ سرد این دو کشور چه نگاهی به یکدیگر داشته اند؟

سیاست خارجی و مناسبات بین المللی پاکستان تابعی از مشکلات و مسائل این کشور  می باشد. در زمان جنگ سرد، شوروی سابق و هند با یکدیگر متحد بودند و از طرف دیگر پاکستان با آمریکا، ایران، پیمان سنتو و سیتو متحد بود. یعنی پاکستان متحد غرب بوده و تهدید اصلی آن هند به شمار می آمد و با شوروی سابق دشمن داشت. البته نگرانی آن از افغانستان تحت نفوذ شوروی به حق بود. مشکل بعدی پاکستان افغانستان بود. افغانستان تا همین اواخر هرگز رابطه خوبی با پاکستان نداشت و بهترین دوران روابط افغانستان و پاکستان مربوط به زمان طالبان می باشد. در مقابل افغانستان رابطه بهتری با شوروی سابق داشت.

مشکل دیگر پاکستان، موضوع اقوام بود که عموماً سران اقوامی چون پشتو، بلوچ و ... متحد شرق و بلوک شوروی بودند. بدین ترتیب مناسبات پاکستان با افغانستان تحت نفوذ شوروی باعث تهدید شوروی سابق (که عنوان می شد هدف آن افغانستان نیست بلکه رسیدن به آب های گرم اقیانوس هند می باشد) تشدید شد. لذا پاکستان پایگاهی برای نیروهای ضد شرق و ضد شوروی سابق و کشورهایی (که قصد زمین گیر نمودن شوروی در افغانستان به رهبری آمریکا را داشتند) شد. در آن زمان نیز پاکستان شوروی سابق را تهدید اصلی می دانست. اما با فروپاشی شوروی و استقرار جمهوری های جدید در آسیای میانه شرایط به گونه ای تغییر کرد و پاکستان  سیاست های خود را به سمت شمال گسترده کرد و تهدیدی برای افغانستان شد و علاقه مند راهیابی به آسیای میانه از طریق افغانستان گردید. در این دوران مناسبات پاکستان با روسیه مقداری بهبود یافت، اما هرگز نمی توان مناسبات بین دو کشور را گرم تلقی نمود. در این بین روابط پاکستان با دو کشور چین و عربستان سعودی همواره گرم بود.
 
نقش آمریکا در این روابط چیست؟

روابط با آمریکا با نوسان رو به رو بوده است؛ در دوره ای بسیار نزدیک و متحد و در دوره ای مناسبات کمتری داشته است. به ویژه اخیراً که آمریکا روابط استراتژیک با هند بر قرار نموده روابط پاکستان و آمریکا رو به سردی نهاده است. پاکستان قبل از انقلاب، متحد ایران بود و روابط این کشور با تهران پس از انقلاب به تدریج تقلیل یافت و در زمان طالبان به حداقل مقدار خود رسید و اکنون مناسبات سردی بر قرار است. در واقع پاکستان جهت برقراری بالانس در چارچوب موجود در روابط خود با هند که اکنون متحد آمریکاست (بر خلاف هند سابق که متحد شوروی بود) در روابط با چین روسیه تلاش می کند.

روابط پاکستان و روسیه در ابعاد امنیتی، دفاعی، رزمایش ها، سیاسی و ... در سال های اخیر رو به افزایش می باشد. از نظر مسکو در شرایط فعلی پاکستان از چه جنبه هایی حائز اهمیت می باشد؟

با توجه به تغییرات ایجاد شده در نظام بین الملل، هم روسیه و هم پاکستان احساس مشترک بیشتری در مقایسه با گذشته نسبت به این تحولات دارند. روس ها احساس می کنند که مناسباتشان با اروپا مناسبات تلخی است. هر چند با چین مناسبات خوبی برقرار نموده اند، لیکن روس ها همواره نگران قدرت گرفتن چین بوده اند. ( آسیای مرکزی حوزه ی رقابت این دو کشور به حساب می آید) اکنون هند مانند سابق، متحد روسیه نیست و مسکو به جهت یافتن فضای تنفسی بیشتر تمایل به یافتن متحد در جنوب دارد. لذا پاکستان می تواند کاندیدایی برای فضای تنفسی روسیه فضایی خارج از چین قدرتمند، اتحادیه اروپای و ایران ( علی رغم روابط خوب اما شاهد نگاه تاکتیکی روسیه به رابطه با ایران هستیم) باشد. لذا روسیه متوجه خلأ پاکستان شده و این امر می تواند برخی از نگرانی های روسیه را مرتفع نماید.

در شرایط کنونی اسلام آباد چه نگاهی در گسترش روابط با مسکو در حوزه امنیتی، دفاعی و صادرات تسلیحات دارد؟ چه عوامل و انگیزه هایی پاکستان را وادار به گسترش روابط با روسیه کرده است؟

مسأله مد نظر پاکستان، بالانس قوا و موازنه نظامی با هند می باشد. در شرایطی که هند روابط خوبی با آمریکا برقرار کرده و آمریکا مانند گذشته آمادگی ندارد که سلاح استراتژیک و با تکنولوژی بالا (که نگرانی هند را به دنبال داشته باشد) در اختیار پاکستان قرار دهد، بنابراین تنها جایگزین برای پاکستان به منظور تهیه ی سلاح استراتژیک به جهت ایجاد موازنه با هند روسیه می باشد. در واقع اسلام آباد با چین روابط سنتی دارد، ولی  رابطه با مسکو فرصت متقابلی برای هر دو طرف ایجاد می کند. یعنی جابجایی هند که در گذشته متحد روسیه بوده با پاکستان و از طرفی جابجایی پاکستان که متحد آمریکا بوده با روسیه بوده است.

چه بسترها، فرصت ها و چه حوزه های همکاری امنیتی و ژئوپلتیکی دیگری برای گسترش روابط روسیه و پاکستان وجود دارد؟

برخی از این بسترها در مورد افغانستان است. هر دو کشور نگران حضور ناتو در افغانستان هستند تا مبادا این کشور به متحدی برای غرب تبدیل گردد. افغانستان قدرتمند متحد غرب هم برای روسیه و هم برای پاکستان نگران کننده است؛ چرا که مشکلات فی ما بین افغانستان و پاکستان هنوز حل نشده است.

برخی از این بسترهای همکاری در مورد هند است. هند هم پیمان غرب، هم برای پاکستان هم چین و هم روسیه نگران کننده است و لذا زمینه همکاری اطلاعاتی نظامی و دفاعی این کشورها را فراهم می آورد. پاکستان در آسیای میانه و پس از فروپاشی شوروی به ارتباط با آسیای میانه که منطقه ای محاط در خشکی از طریق افغانستان علاقه شدیدی پیدا کرده است. بدین ترتیب که پاکستان مسیر عبور و ترانزیت افغانستان و آسیای میانه همچون تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان با آب های آزاد باشد. از این جنبه شاید برای روسیه نیز نیز فرصتی به شمار خواهد آمد. هر چند رقیب ایران و هند خواهد بود و در موازات تلاش پاکستان هند علاقه مند به مسیر چابهار، افغانستان و آسیای میانه می باشد.

چه بسترهای در سایر حوزه ها مانند همکاری اقتصادی، انرژی و ... در مورد روابط دو کشور موجود می باشد؟

پاکستان و روسیه اقتصاد بزرگی ندارند. روسیه همچنان به غیر از اسلحه و انرژی یعنی نفت و گاز صادرات مهم دیگری ندارد. پاکستان نیز همچنان کشوری کشاورزی محسوب می گردد. آن چه که از نظر تجارت بین دو کشور اهمیت دارد، اسلحه و شاید انرژی (که برای پاکستان مهم است) می باشد، با این حال شاید روسیه قصد مدیریت این مسأله را نیز دارد. پاکستان نیازمند انرژی و گاز می باشد و برای روسیه نیز شاید بحث مدیریت صادرات گاز به پاکستان مطرح باشد.

با توجه حضور پاکستان در شانگهای این امر چه تأثیری بر روابط و حوزه همکاری روسیه و پاکستان خواهد داشت؟

هند و پاکستان هم زمان در شانگهای پذیرفته شدند تا به نوعی بالانس بر قرار گردد. حوزه ی آسیای مرکزی که مسأله اصلی شانگهای است، منطقه ای است که به آب های آزاد راه ندارد. یعنی چه از طرف روسیه و چه از طرف چین مسیری طولانی تا آب های آزاد دارد. از دو مسیر نزدیکترین فاصله را تا آب های آزاد خواهد داشت. دیگری از طریق افغانستان و پاکستان می باشد. بنابراین روسیه قصد دارد با داشتن پاکستان در کنار خود، تلاش کشورهای آسیای میانه برای نجات از محاصره و قرار گرفتن در میان دو قدرت بزرگ روسیه و چین (که فاصله زیادی را میان این کشورها و بازارهای جهانی و دنیای آزاد ایجاد نموده است) را مدیریت نماید.

به عبارتی چنانچه قرار باشد ارتباط شمال و جنوب از طریق پاکستان باشد روسیه علاقه مند است که این کار تحت مدیریت مسکو باشد. در یک جمله می توان گفت که مسأله بازی بزرگ یا گِرِیت گِیم  است. قدرت های بزرگی چون روسیه، چین، هند، آمریکا و اروپا علاقه مند به حضور در این منطقه می باشند. به این ترتیب این منطقه را می توان منطقه بازی بزرگ یا بازی بزرگان نامید. از این رو هر قدرتی به دنبال یافتن جای پایی در منطقه می باشد. در حال حاضر با توجه به نگرانی پاکستان از نزدیک شدن روابط هند با آمریکا، طبیعتاً فرصتی است مسکو تا بتوانند جای خالی آمریکا را چه از نظر تسلیحاتی ،امنیتی ، سیاسی و چه از نظر اتصال آسیای میانه به آب های آزاد پر کنند.

آیا روسیه خواهد توانست در بلندمدت جای آمریکا را در پاکستان پر کند؟

چنین چیزی بسیار مشکل است. روابط پاکستان و آمریکا رابطه ای سنتی است و ساختار پاکستان قابلیت نزدیکی به روسیه را ندارد و شاید برای پاکستان احساس تهدید بیشتری داشته باشد، ولی پاکستان همواره با هشیاری بازی کرده است. یعنی بین هند، چین، روسیه، آمریکا، ایران و عربستان سعودی بازی کرده و از شکاف های موجود بین قدرت های بزرگ حداکثر استفاده را برده است. اما این که آیا این روابط با مسکو به صورت استراتژیک در خواهد آمد چشم انداز روشنی قابل تصور نیست.