رویای کردهای عراق چطور بر باد رفت؟

جنگ داخلی در سوریه و عراق و ظهور داعش برای 30 میلیون کرد خاورمیانه، نگرانی ها و فرصتهای جدیدی را به همراه آورده است. مناقشۀ سوریه منجر به تشکیل یک شبه کشور کردی مابین دجله و فرات شده که میزبان یک ارتش قدرتمند مورد حمایت هوایی ایالات متحده است.
 
به گزارش فرارو به نقل از ایندیپندنت، در شمال عراق، شکست ارتش عراق به وسیلۀ داعش در سال 2014، به حکومت اقلیم کردستان امکان داد تا کنترل ناحیه ای را که مدتها با بغداد بر سر آن اختلاف داشت در دست بگیرد و 40 درصد به نواحی تحت کنترلش اضافه کند. اما در ترکیه، این کردها هستند که در تقابلی تازه با دولت ترکیه بازنده هستند. تقابلی که ریشه های آن را بایستی در سوریه جست.
 
دوران حاضر، زمان خوبی برای اقلیت بودن در خاورمیانه نیست. اگر چه کردها امروز در عراق و سوریه قدرتمند هستند، اما همچنان یک اقلیت هستند و در مقابل تغییر در سیاستها آسیب پذیر باقی می مانند. آنها بلایی را که طی 18 ماه گذشته بر سر ایزدی ها و مسیحیان آمد را دیده اند و می دانند که در منطقه ای که نسل کشی در آن عادی باشد، این اتفاق ممکن است برای آنها نیز رخ دهد.
 
یوحنا تویاما، یکی از رهبران جامعۀ مسیحیان شهر قاراقوش در نزدیکی موصل، نگاه تلخی نسبت به آیندۀ جوامع اقلیت دارد: "اکثریتها همۀ ما را خواهند خورد."
 
خط مقدم جنگ با داعش، همچنان تنها چهل دقیقه رانندگی با اربیل، پایتخت کردستان عراق فاصله دارد، اما ترس از این که داعشی ها بتوانند به این شهر نزدیک شوند، تا حدود زیادی برطرف شده است. اما ظهور داعش که در نیمۀ دوم 2014، به اوج رسید تنها یکی از عناصر موثر در بحرانی است که اقلیم کردستان با آن دست به گریبان است. اقلیمی که در آستانۀ یک فاجعۀ اقتصادی قرار گرفته است.
 
اربیل و سلیمانیه، بزرگترین شهر شرق کردستان، پر هستند از پروژه های ساختمانی نیمه کاره. حتی وقتی که هتلهای و مجتمع های تجاری تکمیل می شوند هم بیشتر خالی می مانند و نمادی می شوند از تلاش شکست خوردۀ حکومت اقلیم کردستان برای بدل شدن به یک کشور نفتی نظیر دوبی یا کویت.
 
این رویا تلاشی جاه طلبانه بود که برمبنای بالا ماندن قیمت نفت شکل گرفته بود و هدفش این بود که اقلیم کردستان را بدل به یک حکومت نفتی کند که بتواند مستقل از بغداد عمل کند. سه سال پیش در اوج رونق بازار نفت و زمانی که هیئتهای تجاری خارجی هتلهای لوکس کردستان عراق را پر کرده بودند، کردهای واقعگراتر از عدم وجود بیمارستانهای خوب و فقدان مدارس برای بچه ها شکایت داشتند.
 
اما فروپاشی این رویا، هزینۀ سنگینی برای کردها داشته است. همه چیز به نفت بشکه ای بالای صد دلار وابسته بود، اما حالا حکومت اقلیم کردستان قادر است که نفتش را بشکه ای تنها 21 دلار بفروشد که تنها کفاف یک سوم مخارجش را می دهد. حدود 740000 نفر تحت استخدام دولت هستند و از این میان تنها اندکی در مدت 6 ماه گذشته حقوق کامل دریافت کرده اند؛ بسیاری اصلاً حقوق نگرفته اند.

برخی از کردها همواره نسبت به رویای بدل شدن کردستان به یک کشور نفتی بدبین بوده اند و استدلال می کنند که بدین ترتیب سیستمی ایجاد خواهد شد که در آن مردم بدون انجام کار چندانی، کمی از درآمد نفت را می گیرند و از سوی دیگر حاکمان مجوزی برای لفت و لیس دریافت می کنند.

پس از سقوط صدام حسین در سال 2003، حکومت اقیلم کردستان خود را به عنوان "عراقی دیگر" تبلیغ می کرد که قرار بود به شکلی متفاوت و کارآمدتر نسبت به دولت فاسد و ناکارآمد بغداد اداره شود. اما آنچه در واقع روی داد، شباهت سیستم سیاسی و اقتصادی این دو را نشان می دهد. هر دو رهبرانی مستبد دارند که در تلاشند قدرت را از طریق کنترل عایدات نفت در دست خود متمرکز کنند.
 
نفت همچون تریاک است و رویاهای خطرناکی را پدید می آورد که حالا کردها در حال بیدار شدن از آن هستند، اما عوارض ترک دردناک و بعضاً مرگبار است. دیدن مراسم ختم کسانی که ناامید از دریافت حقوق و از دست دادن پس اندازهایشان، به امید رفتن به اروپا، به آب دریای اژه زده اند، به صحنه ای تکراری بدل شده است. جدای از نفت، حکومت اقلیم کردستان تولیدات اندکی دارد و تقریباً تمامی کالاهای موجود در بازار از ترکیه و ایران می آیند. کردها خود اذعان دارند که دیگر حتی گوجه را هم خودشان تولید نمی کنند.

 فلاح شکرام، که سازمان مردم نهادی که در جهت تقویت حقوق بشر و جامعۀ مدنی تلاش می کند را اداره می کند، می گوید: "از سال 2003، همۀ روستاها از سکنه خالی شده است، چرا که مردم می دانستند که می توانند بیایند و مشاغل دولتی ای بگیرند که بدون انجام کار چندانی پول خوبی بگیرند." او یکی از بازماندگان حملۀ شیمیایی نیروهای صدام به شهر حلبچه در سال 1988 است. حمله ای نزدیک به 5000 کشته برجای گذاشت. او به یاد دارد که در 14 سالگی به همراه برادر و خواهر کوچکش به کوههای اطراف حلبچه گریختند تا در غار پنهان شوند؛ وی می گوید: "ما از در که بیرون آمدیم به سمتی دویدیم و زنده مانید، اما همسایۀ دیوار به دیوارمان به همراه همسر و ده فرزندش به سمت دیگری دویدند و گاز همۀشان را کشت."
 
آقای شکرام از تاثیر مخرب درآمد نفتی و کمکهای مالی بیش از حد بر جامعۀ کردستان که نتواسته از آن به صورت سازنده استفاده کند، ناراحت است. او مرکز درمانی حلبچه را مثال می زند. یک ساختمان نوساز بزرگ در حلبچه که بنا بود هزاران نفر بیماران شیمیایی را درمان کند و پول ساخت آن را ژاپن داده بود.

او می گوید که کار ساخت این مرکز سه سال پیش به پایان رسید، اما خالی است و هرگز مورد استفاده قرار نگرفته است، چرا که پولی برای کارکنان و تجهیزات وجود ندارد. او می افزاید که سازمان مردم نهادش فقط به دلیل کوچک بودن پروژه اش، به سختی بودجۀ لازم برای راه اندازی یک ایستگاه رادیویی کوچک برای آوارگان و پناهندگان را دریافت کند.
 
در ایستگاه رادیویی در حلبچه، زنان کرد و عرب می گویند که "اینجا تنها جایی است که می توانیم آزادانه نفس بکشیم." هانین حسن، زن عرب جوانی که دو سال پیش فلوجه را ترک کرد، می گوید که زمانی که خود و خانواده اش مجبور به فرار از دست داعش شدند، در دانشگاه بغداد پذیرفته شده بود. او می گوید: "اینجا زنان مورد احترام هستند، اما در فلوجه وضعیت ما وحشتناک بود." او می افزاید که کار در رادیو، "تجربه ای غنی" برای اوست.
 
اما لیلا احمد، یک کرد از حساکۀ سوریه، می گوید که خانواده اش از درگیری ها فرار کرده اند، اما وضعیت زنان در حلبچه، شهری که به محافظه کاری مشهور است، در مقایسه با سوریه اصلاً باب میل او نیست. او می گوید: "ما آنجا از نظر پوشش و امکان خروج از منزل آزادی بیشتری داشتیم."
 
رهبران حکومت اقلیم کردستان را به خاطر اتکای بیش از حدشان بر درآمدهای نفتی و روابط خوب با بغداد و حساب کردنشان بر بالا ماندن قیمت باید سرزنش کرد. اما آنها نیز همچون دیگران نمی توانستند ظهور داعش را پیش بینی کنند. در حال حاضر، کردهای عراق به خاطر نیاز دیگر قدرتها به آنها به عنوان متحدی در برابر داعش، از لحاظ سیاسی و نظامی قوی هستند، اما این شرایط پایدار نخواهد بود.
 
کردها همچون بسیاری پیش از آنها در حال رسیدن به این نتیجه هستند که نفت نعمتی مسموم است که منجر به ایجاد دولت، اقتصاد و جامعه ای فشل می شود که وقتی عواید نفت تمام شود، همه چیز در آن از کار می افتد.