اجرای برجام و حاکم شدن عمل‌گرایی در تهران

نویسنده: سوزان مالونی

دیپلماسی ایرانی: سرانجام روز اجرای توافق هسته ای با ایران فرا رسید. بالاخره در روز شنبه جامعه بین المللی پایبندی ایران به تعهدات خود طبق برجام را تایید کرد و بدین ترتیب این کشور توانست از تحریم های اقتصادی درازمدت رها شود.

اعلام خبر اجرای توافق، مصادف با خبر مهم دیگری در مورد آزادی 5 تبعه آمریکایی بود که در ایران بازداشت بودند. یکی دیگر از موضوعاتی که به طور همزمان مورد حل و فصل قرار گرفت، دعاوی مالی ایران علیه آمریکا بود که به دوران پیش از انقلاب باز می گشت. این گام های اساسی نشان دهنده تلاش جدی دولت جدید ایران در هر چه نزدیک تر کردن ایران به مدرنیته است.

همانطور که آزادی اتباع آمریکایی بازداشت شده در ایران در جامعه آمریکا با بیشترین استقبال مواجه شد، رفع تحریم ها نیز در ایران مورد استقبال ویژه عموم قرار گرفت.

آزادی اتباع آمریکایی بازداشت شده در ایران را نمی توان ناشی از سخاوت و اغماض ایران دانست. هر یک از این افراد سال های متمادی را در زندان های ایران به اتهام های گوناگون سپری کرده بودند. آزادی این افراد در مقابل آزادی 7 تبعه ایرانی زندانی در آمریکا و خارج کردن نام 10 تبعه این کشور از لیست افراد تحت تعقیب اینترپل صورت گرفته است. این توافق همچنین مشمول آزادی سیامک نمازی، تاجر آمریکایی و رابرت لوینسون که در سال 2007 در جزیره کیش مفقود شد، نشده است.

با همه این ها پیشرفت های اخیر را نباید کم اهمیت تلقی کرد. آزادی این 5 زندانی نشان دهنده تغییر نگاه ایران نسبت به موضوعی است که در جهان بینی نظام این کشور نقشی محوری داشته است. ایران همواره بر این باور بوده که توطئه ای به رهبری آمریکا در کار است که قصد دارد برنامه تغییر رژیم را با ابزار افراد دو تابعیتی در ایران پیش ببرد.

ایران هیچ گاه چنین دعاوی را رها نکرده و حاضر نبوده است افراد متهم به جاسوسی برای آمریکا را به راحتی آزاد کند. آزادی این 5 نفر نشان دهنده حاکم شدن عملگرایی در میان سیاستمداران ایران است. زمان آزادی این بازداشت شدگان و مقارن شدن آن با اجرای رسمی برجام نیز حائز اهمیت است.

این پیروزی دیپلماتیک همزمان ترک دیگری بر دیوار بی اعتمادی ایجاد شده میان آمریکا و متحدان منطقه ای آن وارد کرد. متحدان آمریکا در خلیج فارس و چهره های تندرو در ایران، تبادل زندانیان را نشانی از بیم همیشگی خود یعنی عادی سازی روابط آمریکا و ایران می بینند.

با این حال انتظار عادی شدن روابط ایران و آمریکا در شرایط فعلی غیرواقع بینانه به نظر می رسد. ایران نه بدنبال تغییر کامل رویکرد خود نسبت به آمریکا است و نه آمادگی هزینه های چنین انتخابی را دارد. با این وجود، صرف ارائه این فرضیه می تواند جایگاه روحانی را در ایران تقویت کند و در فضای نخبگان سیاسی ایران بازتاب قابل توجهی داشته باشد.

قدرت ریاست جمهوری

بسیاری از تفسیرها حول رقابت های جناحی در ایران صورت می گیرد و موفقیت اخیر به عنوان پیروزی میانه رو ها بر تندروها قلمداد می شود. اما تاکید بر جناح های مختلف در ایران غالبا با اغراق یا ساده سازی رو به رو است. رقابت جناح های مختلف در ایران حالتی سیال دارد. همه این احزاب در عین رقابت، با یکدیگر همکاری می کنند و وجه مشترک همه آنها پایبندی به نظام جمهوری اسلامی است.

در مقابل، تفکیک قوا و نهادها و حدود اختیارات آنها همواره در نظام ایران مشخص و دقیق بوده است. نقش رئیس جمهور عامدانه در نظام ایران محدود شده و روسای جمهور پیشین نیز همواره تلاش کردند که حدود اختیارات ریاست جمهوری را جا به جا کنند، اما تلاش های آنها راه به جایی نبرد.

لغو تحریم ها و آزادی آمریکاییان بازداشت شده در ایران می تواند نشان بدهد که روحانی قصد دارد همان راهی را طی کند که پیشینیان نتوانستد آن را با موفقیت طی کنند. روحانی بار دیگر ثابت کرد که تفکری نظام مند دارد، نهادهای جمهوری اسلامی را به خوبی می شناسد و می داند چطور به بهترین شکل به نفع خود از آنها بهره ببرد.

ادامه این روند و افزایش قدرت نهاد ریاست جمهوری در ایران می تواند نشان دهنده تحول در ایران و پیشروی به سوی حکمرانی مسئولانه در این کشور باشد. اگرچه این تحول به تنهایی نمی تواند به عنوان نوشداروی تمام سیاست های ایران تلقی شد. روحانی را نباید به مثابه یک شوالیه و یا حامی جفرسونیسم قلمداد کرد. تمایل روحانی به مدرن سازی ایران در چارچوب نظام جمهوری اسلامی تعریف می شود که روحانی خود را به آن پایبند می داند. جمهوری اسلامی ذاتا بیش از آنکه جمهوری باشد، اسلامی باقی خواهد ماند.

طی چهار دهه اخیر به ندرت مقامات رسمی ایران حاضر به مذاکره روی موضوعات حساسی مانند برنامه هسته ای، مبادله زندانیان و دعاوی مالی مطروحه شده اند. موفقیت اخیر نشان می دهد که تهران می تواند در مورد موضوعات مهم دیگر نیز از خود انعطاف نشان بدهد.

این موفقیت ها همچنین نشان دهنده ماحصل سرمایه گذاری دولت اوباما بر روی دیپلماسی و حضور شخصی جان کری در عرصه دیپلماسی است.

منبع: بروکینگز/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 25 

انتشار اولیه: سه شنبه 29 دی 1394 / انتشار مجدد: یکشنبه 11 بهمن 1394